Drama e Milazim Krasniqit “Bryma e vdekjes” e Teatrit Kombëtar të Prishtinës, regjisore Burbuqe Berisha solli dhimbjen dhe zgripin ekzistencial te popullit shqiptar në Kosovë gjatë dhunës genocidiste të pushtuesve serbe, që synonin zhbërjen e tij me tërësi, deportimet masive jashtë atdheut të të parëve, në rastin e dramës në Bllacë, kufirin me Maqedoninë.
Nga: Josif Papagjoni
Është vështirë të shkruhet për tema të tilla, ku tragjikja shfaqet shumë e mprehtë, haptazi dhe në kuota siperane, kur ajo shpesh është e shpërndarë në mijëra dromca dhe ti të duhet ta hedhesh dritën atje ku ajo shfaqet më mirë e dhemb më shumë, dhe ku kujtesa kombëtare ende drithëron nga vuajtja, tmerri, dhuna, kërcënimi, tortura dhe vdekja, andaj dhe impakti mbetet i fuqishëm.
Drama është e llojit epik, sa dhe poetik, pasi ngrihet mbi një metaforë: qëndresa ndaj barbarisë dhe besimi se e drejta vjen dhe triumfon një ditë.
Për të krijuar qasje dhe asociacione ideofigurative që lidhin epoka historike dhe abstragojnë mbi to, autori ka shfrytëzuar narrativen biblike të Moisiut që i priu fiseve hebraike drejt tokës së premtuar, për t’i shpëtuar shfarosjes së faraonit egjiptian, sikundër edhe një farë ezoterizmi a besimi fetar se Zoti sheh dhe jep te drejtën e munguar.
Kjo ide me fortë deklarohet nga personazhi i një djaloshi që ka pësuar traume psikike nga dhuna serbe, sikurse edhe nga situata poshtëruese prej robi ku janë vendosur kosovarët, të kthyer gati në turmë të ç’personalizuar prej deportimit a një farë kavie sociale e nacionale, si pasojë e trajtimit çnjerëzor që u bëhet.
Ai vuan situatën perse nuk ka shkuar me të tjerët në male të luftojë për lirinë, por i është bindur dëshpërimit të prindërve.
I kthyer në bartës retorik të mesazhit, që vjen e përsëritet shpesh në formën e rrëfenjes biblike për të pasur një prijës që ta nxjerr popullin nga errësira, ai me pas vritet nga serbët si i padëshirueshëm.
Vdekja e tij, sikurse edhe vdekja e një vajze të vogël janë dy çastet tragjike ku edhe ngre ashtin e vet drama. I pari është, në një farë kuptimi, theroria e idealit, e dyta është theroria e mundimit fizik dhe vuajtjes.
Duhet thënë se autori nuk ndjek modelin klasik, por pëlqen ngritjen e një strukture narrative që e dobëson elementin dramatik letrar, duke na ofruar më shumë imazhe të një turme njerëzore, pra populli i Kosovës, udhëve të fatit, mbijetesës, eksodit biblik, vuajtjes, frikës, vdekjes.
Përmbi gjithë këtë gjëmë e kob drama nënkupton gjithsesi triumfin e qëndresës kombëtare, paçka se vepra mbyllet me një procesion varrimi.
Mesazhi i qëndresës për lirinë dhe ekzistencën, sikundër mesazhi tjetër për triumfin e arsyes dhe të vërtetën është shprehur sakaq nga i ati i djalit të traumatizuar.
Përpos tonit elegjiak, tragjik dhe poetik, drama duket e shtrirë dhe jo rralle krijon “xhepa” ritualistik të përsëritshëm me krizat e djalit, rrahjet e policeve etj; dy ngjarje, aq sa ka pjesa, nuk e mbajnë dot gravitetin e saj tragjik.
Më duket sikur ka me shume një natyre filmike duke përpunuar e përcjellë nje imazh kësisoj, pra të turmës së përndjekur, gjenocidit, rrugëtimit, vuajtjes, ç’personalizimit dhe poshtërimit me rrahjet e policeve etj, dhe me pak hasen depërtime në pjesën shpirtërore, ndofta dhe pa bërtitur shumë e pa shumë klithma, pasi dhuna dhe vuajtja jepen skenikisht edhe në mënyra te tjera teatrore, pastrohen, rimodelohen.
Drama synon, si të thuash, epopenë por nuk e mbërrin dot atë në thellësinë e vet. I mungon mendimi dhe një fjale më e përpunuar.
Mu krijua përshtypja se është më shumë filmike sesa skenike. Sidoqoftë ajo e solli zymtimin tragjik, gjëmën dhe picirin, mynxyrën dhe përballjen e saj dhe në dy momente krijoi emocione të forta.
Nga pikëpamja regjisoriale shfaqja e përcolli imazhin e rëndë të eksodit, vuajtjes, barbarisë dhe dhembjes se skajtë. Sikundër thashë, kishte një projektim gati filmik të mizanskenës. Por mu duk hapësira skenike e ngushtë dhe vendosja e turmës ishte si shumë e ngjeshur, krijonte një farë papastërtie në anën vizuale të saj.
Ndofta do te duhej një zhvillim i mizanskenës edhe vertikalisht, për ta bërë imazhin më transparent, me më shume ajër.
Me ndriçimin ishte punuar dobët. Ardhja dhe vargimi i njerëzve krijonte efektin e dëshirueshëm, jo thjesht pamor, por ajo që e nxori leximin regjisorial në mbishtresime kuptimore përtej fjalës që trajtimi muzikor, shfrytëzimi i vajeve korale dhe i këngëve, që ngjasonin ndonjëherë me kore kishtare e rapsodi shqiptare mbi lahuta që kullonin dhembje.
Dialogët e serbëve mund të përpunoheshin me mirë, për ta shpërfaqur filozofinë e zhbërjes së kombit shqiptar jo në forma thuajse retorike e deklarative, por të tretura në një psikologji dinake, bizantiniste dhe tejet të besueshme për ta, madje jetike. Vetëm kështu armiqtë bëhen më të besueshëm e jo butaforikë. Sepse “armiqtë” ende vazhdojnë ta kenë damkën e të ligës, barbarisë, djallëzores mu në ballë, si të jetë e shkruar me germa të kuqe: Ja djalli, shiheni!
Kjo është një klishe e tejkaluar tashme për letërsinë, teksa duhet dhënë pikërisht e “vërteta” që ata besojnë, e tretur si mendësi dhe mënyrë përjetimi.
Finalja, edhe pse tragjike, procedon mire sidomos përmjet shoqërimit muzikor. A mund te jete parti muzikor edhe me i përpunuar? Sigurisht. Por e mira s’ka fund…
