Rrethanat historike të krijuara në fundin e dekadës së tetë të shekullit XIX në gadishullin Ilirik ishin të theksuara në dobësimin e Perandorisë Otomane dhe në tentativat për të themeluar shtete nacionale.
Përshpejtimin e këtyre nismave e cyten firmosja e Portës së Lartë Otomane armëpushimin në Edrene me 31 janar të vitit 1878 e me 3 mars edhe të Traktatit të paqes me Rusinë në Shën Stefan, kuptohet, këtë Rusia e kërkoi me ngulm pas nënshkrimit të një marrëveshje të fshehtë ndërmjet Rusisë dhe Austro-Hungarisë, në fillim të vitit 1877 në Budapest .
Ukshin Zajmi
Në këto marrëveshje e traktate territori shqiptar ishte i cenuar më së shumti, sepse gati gjysma e tokave u jepej shteteve sllave të gadishullit ilirik (Ballkanit).Shqiptarët kundërshtuan këto marrëveshje: me 30 mars 1878 anëshkruan një peticion kundër Paqes së Shën Stefanit, në emër të Vilajetit të Kosovës e nënshkroi Haxhi Ymer Efendiu, një peticion tjetër e drejtuan edhe me 28 prill të vitit 1878.
Përkundër kësaj, duke parë rrethanat e krijuara, edhe inteligjencia shqiptare u organizua më qëllim të mbrojtjes, aq sa mundet të territoreve të veta, andaj me 10 qershor të vitit 1878 filloj punën Lidhja Shqiptare e Prizrenit, e që tri ditë më vonë të filloj edhe Kongresi i Berlinit (13 qershor-13 korrik 1878). Ndonëse shqiptarë nuk fituan të drejtat e tyre kombëtare në këto manifestime ndërkombëtare, ata përmes Lidhjes Shqiptare të Prizrenit depërtuan në veprimtaritë diplomatike ndërkombëtare duke e venë çështjen kombëtare shqiptare si problem që kërkonte zgjidhje adekuate në këtë pjesë të Evropës jug-lindore.
Dobësimi i Perandorisë Otomane dhe obligimet nga marrëveshja e Edrenesë dhe e Shën Stefanit, ajo tërhoqi shumë forca të veta nga ana e saj perëndimore, andaj këtu mbetën vetëm disa reparte vëzhguese e informuese të kësaj perandorie dhe pjesët rezervë të ushtrisë, të cilat ishin nga banorët autokton, përkatësisht shqiptare.
Këtë tërheqje të Perandorisë Otomane dhe dobësia tej mase e saj nga efektet e Vendimeve të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, cyten forcat e organizuara serbe që të ndërmarrin masa për zbatimin e paragrafëve të Marrëveshjes së Shën Stefanit dhe të lirojnë territorin nga elementi shqiptar, nga territori i Vrajes, Peshterit, luginës së Moravës Jugore, Prokupës, Kurshumlisë, Leskocit e deri tek Nishi, që sipas Vasa Qubrilloviqit quhej Arnavutlluku i Toplicës.(Vasa Cubrillovic: Politicki uzroci na Ballkanu od 1860-1880, GGD, So.C VI, Tom XVI, Beograd, 1930, faqe 43.)
Në këtë kontekst, historia serbe njeh një luftë serbo-turke 1876-1878, e cila nuk ishte luftë, por organizim ushtarak për të dëbuar popullatën shqqiptare nga këto troje. Përndryshe ky vend iu dorëzua Serbisë, për çka dëshmon edhe Nikolla P. Iliq, i cili thotë: “Thuaja e gjithë popullata e pjesës perëndimore të sanxhakut të Nishit, e cila iu dërëzua Serbisë, ishte shqiptare e besimit mysliman…Të gjithë këta kanë ikur në Vilajetin e Kosovës, duke e lëshuar tërë vendin”. (Nikolla P. Iliq: Vojne operacije srpske vojske za oslobodjenje Leskovca od Turaka 1877 godine).
Gjatë këtij ekzodi të shqiptarëve nga trojet e veta u shpërngulen, sipas autoreve serb 30-40.000 shqiptarë, sipas autorëve shqiptare mbi 60.000 shqiptarë ndërsa sipas raportit të konsullit anglez në Beograd Gold Solsberry, i cili, në bisedë me udhëheqësin e Prishtinës ka mësuar se në Vilajetin e Kosovës kanë ardh prej 90.000 deri në 100.000 shqiptarë dhe kanë vështirësi për vendosjen dhe ushqimin e tyre.
Sipas Jovan Haxhi-Vasileviqit, kjo ndodhi për shkak: 1. të krijimit të shtetit të pastër nacional serb, 2. pengimit të Portës për t’ua kthyer tokën shqiptarëve të larguar, 3. krijimit të kushteve optimale për të kaluar në Kosovë, dhe 4. krijimit të paqes dhe sigurisë në rajon. (J.Hadji-Vasiljeviç: Arbanashka liga-Arnautska kongra-i srspski narod u Turskom carstvu (1878-1882), Beograd 1909)
Tentimet e shqiptarëve për t’u kthyer në trojet e veta
Në fillim të këtij shekulli, historianët serb, filluan të hulumtojnë dhe të zbulojnë dokumentet e veta rreth tentimit të shqiptarëve për t’u kthyer në trojet e veta nga të cilat u dëbuan me dhunë në dhjetëvjetëshin e tetë të shekullit XIX, dhe punën diplomatike, politike e ushtarake të udhëheqësisë serbe për të penguar këtë. Në këtë sferë, ka shkruar dr.Millosh Jagodiç në Revistën historike, libri LI në vitin 2004. Artikulli i tij “Sulmet e shqiptarëve në Serbi në vitin 1879” është botuar në faqet 87-107.
Ai në këtë shkrim përmend disa raste të sulmeve të shqiptarëve në afërsi të fshatrave të tyre prej nga janë shpërngulur. Ai asnjëherë nuk thotë se këta shqiptarë kanë sulmuar për të krijuar kushte për t’u kthyer në trojet e veta, por duke cituar dokumentet e korrespondencës së qeveritarëve lokal ndaj atyre qendror në vijën vertikale, thotë se këto sulme janë bërë më qëllim të plaçkitjeve. Në faqen 92, përmendet sulmi i shqiptuarve në rrethin e Kurshumlisë me 13 shkurt të vitit 1879, të cilën e citon nga vepra e Jovan Haxhi-Vasileviqit (faqe 8), sulmin e 1 prillit të vitit 1879, kur 140 shqiptar nga Kika sulmojnë rrethin e Leskocit (faqe 90), atë të 7 prillit të vitit 1879 kur 5 shqiptar sulmojnë fshatin Gurgur të Jabllanicës, (faqe 89), të 18 prillit 1879, kur 1000 shqiptarë sulmojnë Kurshumlinë (faqe 90) dhe të njejtën ditë 500 shqiptarë sulmuan në Luginën e Kosanicës.
Këta shqiptarë luftojnë edhe me 19 prill të atij viti deri më 21 prill, kur në Kurshumli kallin depon e municionit serb të vendosur në një xhami (faqe 91). Me 3 gusht 1879, 300 shqiptarë sulmojnë fshatin Slishan në rrethinën e Jabllanicës dhe kallin një mal. Me të kthyer, thuhet, ata bien në kurth dhe 3 shqiptarë vriten (faqe 91)( sigurisht këtu është vrarë Rexhepi i Hasanit, tash Musrafa, muhaxhir i Slishanit i vendosur në lagjen muhaxhir në fshatin Malishtë (Malishevë) të Gjilanit).
Po në gusht përmendet edhe një zjarrvënie në malet e Toplicës (faqe 90).Në këtë shkrim flitet se sulme ka pas edhe në rrethinën e Vrajes, porse dokumentet për këtë rajon janë ruajtur vetëm deri me datën 29 maj të vitit 1879. Sipas këtij autori shqiptarët gjatë vitit 1879 kryen 73 sulme në territorin e Toplicës dhe 12 sulme në territorin e Vrajes.
Bilanci i dëmeve të bëra deri me 19 shtator të atij viti në rrethin e Toplicës ka arritur në: 39 serb të vdekur, 25 të plagosur, 17 zjarre të shkaktuara, janë plaqkitur 182 lopë, 31 buaj, 160 dele, 25 kuaj,15 gomerë dhe janë marrë katër pushkë. Ky dëmë është vlerësuar 1.109.633 dinarë (faqe 92). Sulme të tilla autori përmend të jenë shenuar edhe në veprën e Jovan Haxhi-Vasileviqit.
Aktiviteti serb për të penguar këto sulme, thuhet në këtë shkrim, ka qenë i mangët sepse shqiptarët kanë qenë të armatosur me pushkë karabina, kurse ushtarët serb me armë të kualitetit më të dobët, pastaj ushtria serbe ka qenë numerikisht më e vogël, ndërsa unë mendoj, se ka pas edhe arsye tjera politiko-ushtarake serbe, ndoshta edhe kurdisje të këtyre incidenteve.
Aktivitetet serbe për të penguar kthimin e shqiptarëve në trojet e veta
Me qëllim që të pengoi çdo tentim të kthimit të shqiptarëve të dëbuar në trojet e veta politika serbe ka bërë përpjekje për të akuzuar Portën, sepse ajo aktualisht kishte pushte në Vilajetin e Kosovës, andaj ajo me 18 shkurt të vitit 1879 i drejton një kërkesë për të përforcuar ushtarakisht kufirin me Serbinë për të mos lënë forcat shqiptare të hyjnë në territorin serb.
Porta reagon pozitivisht në këtë kërkesë, por, sipas autorit në sulmet shqiptare në territorin serb kanë ndikim Vendimet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, të cilat edhe pengojnë autoritete osmane për të bërë pengesë në këtë aspekt. Pushteti serb ashpër reagoi edhe me 19 prill të atij viti me një protestë të Porta, duke e vënë sulmin shqiptar në Kurshumli si “sulm serioz ushtarak”, duke e kërcënuar Portën se nëse vazhdon kështu, forcat serbe do të hyjnë në territorin otoman duke u ndalur vetëm atëherë kur t’i ndal ndonjë forcë.
Rreth këtyre ngjarjeve interes më të madh ka paraqitur konsulli anglez në Beograd Gold Solsberry, i cili njofton ministrinë e Punëve të Jashtme të Anglisë se gjatë pushtetit të Knjazit Millan dhe konfliktit serbo-shqiptar, pushteti serb dëboi shqiptarët, të cilët pas vendimeve të Kongresit të Berlinit mbetën jashtë vendbanimeve të veta.
Pikërisht për këtë edhe tash ndodhin incidente të armatosura në këtë territor. Politika serbe duke parë këtë çështje mjaft serioze, ajo për të shmangur vëmendjen nga elementi shqiptarë akuzonte Portën, e ndërkohë, bëri një Kërkesë tek autoritetet e Kongresit të Berlinit për të korrigjuar vijën kufitare në anën e Vrajes, për t’u konsoliduar më mirë për të mbrojtur kufijtë.
Duke parë këtë reagim jo me vend të ministrit të jashtëm serb Jovan Ristiç të datës 30 maj 1879 (faqe 95), të cilën kërkesë përfaqësuesit e Kongresit të Berlinit nuk e pranuan, konsulli anglez Gold Solsberry bindi Forin Offisin anglez që Serbisë t’i kërkoi kthimin e shqiptarëve në trojet e veta.
Këtë aktivitet ai e bëri, pasi mori vesh nga kolegu i tij rus në Beograd se para se te sulmonin shqiptarët, forcat serbe të organizuara kishin sulmuar në Vilajetin e Kosovës tri vendbanime me muhaxhir dhe i kishin plaçkitur (faqe 95), andaj sulmet e shqiptarëve ishin kundërvënie e këtyre sulmeve.
Qeveritarët serb duke parë këtë kërkesë mjaft serioze, pastaj pamundësitë për të bërë këtë aktivitet, sepse të gjitha fshatrat e boshatisura nga shqiptarët i kishin populluar, ata e porositen Jovan Ristiqin, që të pranoj këtë kërkesë, ndërsa knjaz Milani shkoi në Nish, kryesisht atje rrinte, për të bindur kreun ushtarak për të mos pranuar një kërkesë të tillë, por kishte edhe interesa të tjera personale.
Duke parë neglizhencën e qeverisë serbe, konsulli anglez, pa lejen e qeverisë së vet hartoi një memorandum dhe në mënyrë private ia tregoi Ristiqit, duke i thënë se këtë, do të detyrohet t’ia dorëzon qeverisë serbe. Knjazi Milan dhe gjenerali Kosta Protiq qëndronin bashkë dhe këta dy ishin edhe ideatorët për të përzënë shqiptaret. Ministri Ristiç e njoftoi Knjazin për kërkesën e Anglisë për kthimin e shqiptarëve në trojet e veta.
Knjazi ktheu një përgjigje duke mos pranuar këtë propozim, por ka lënë një hapësirë që ndoshta për shqiptarët lojal mund të lejohet kthimi, por me kushte të posaçme.
Duke dorëzuar kërkesën e knjazit, ministri Ristiç bëri një manovër diplomatike, duke e njoftuar konsullin se kjo është përgjigjje zyrtare, por se knjazi privatisht mendon se shqiptarët duhet të kthehen, duke i propozuar konsullit që për këtë të angazhohet konsulli turk në Beograd Sermet Efendiu, por edhe ambasadorin e Anglisë tek Porta Llajardin.
Kjo ishte më qëllim që Serbia të kishte rreth kësaj çështje vetëm bisedime bilaterale me Turqinë, e të mos përzihej këtu edhe ndonjë forcë e tretë. Për habi të konsullit anglez, ministri i punëve të jashtme të Perandorisë otomane Karateodor-pasha, dërgoi në Beograd të Sermet efendiu një letër me “fjalë të buta dhe jo aq të qarta”.
Konsulli anglez, duke parë këtë neglizhencë të Portës, ai sërish iu drejtua kolegut të tij tek Porta, që të hulumton se vërtetë shqiptarët duan të kthehen. Këtë e dëshironte edhe ministri serb, sepse ai dinte për të gjitha torturat që kishin përjetuar shqiptarët dhe ishte i sigurt se ata nuk do të donin të ishin nen qeverisje të Serbisë.
Në anën tjetër konsulli anglez nuk dëshironte të largohej nga kërkesa e tij, andaj ai edhe bindi kolegët e vet të Francës, Gjermanisë dhe Austro-Hungarisë për të bërë presion tek Serbia për t’i kthyer shqiptarët në trojet e veta.
Krahas këtij aktiviteti të konzullit anglez, qeveria serbe kërkonte nga mbretëria otomane që të paguan dëmet e shkaktuara nga sulmet e shqiptarëve. Në këtë tendencë përfaqësuesi serb në Stamboll Filip Hristiq ishte skeptik në përgjigjen pozitive të Portës për t’i paguar dëmet.
Me 28 qershor 1879 qeveria serbe i dërgon Portës Notën, përmes së cilës i kërkon asaj dëmshpërblim në vlerë prej 1.906.308 frangash (faqe 99). Ky veprim i Ristiqit, nuk rezulton sipas dëshirave të tij, por përkundrazi, revolton trupën diplomatike në Stamboll, e posaçërisht të deleguarin francez Furnije, i cili deri tash favorizonte Serbinë.
Në të kundërtën Porta reagon, ashtu siç kishte dëshiruar qeveria serbe. Safet Pasha-ministër i ri ottoman për punë të jashtme autorizon Sermet efendiun që të ndërmerr masa diplomatike për të kthyer shqiptarët në trojet e veta.
Me 14 gusht 1879 Porta përgjigjet se nuk do të kompenson dëmet Serbisë, ndërsa me 16 gusht të atij viti, Sermet efendiu i dorëzoi Notën otomane qeverisë serbe. Përmes kësaj Porta shprehet e pakënaqur me gjendjen e shqiptarëve të shpërngulur duke theksuar se gjendja është në kundërshtim me dokumentet e Kongresit të Berlinit, dhe, për të përmirësuar këtë gjendje ajo kërkon nga qeveria serbe të lejon kthimin e shqiptarëve dhe të respekton të drejtat e tyre sipas marrëveshjes së Berlinit duke lejuar përdorimin e fesë së tyre (faqe 100).
Këtë hap të Portës e përkrahin të gjithë përfaqësuesit ndërkombëtar në Beograd , kuptohet, pos Rusisë. Gjendja e krijuar e nevrikosi ministrin Ristiç, i cili në mënyrë mjaft të ashpër edhe u përgjigj, se qeveria serbe do të shqyrton Notën otomane. Krahas kësaj Ristiçi ishte i revoltuar edhe në sqarimin e konsullit anglez, sepse ai deklaronte se ministri Ristiç i kishte kërkuar Portës një notë të tillë, ngase ai nuk kishte pritur qe konsulli të tregonte për bisedat e tyre, nga se ai asnjëherë nuk kishte biseduar për ndonjë notë verbale apo formale.
Qeveria serbe, nga ndikimi i fuqive, me 20 gusht të vitit 1879, mori vendim që Shqiptarëve t’u lejohet kthimi në trojet e tyre me disa kushte. Pas kësaj Ristiq udhëtoi në Nish , për t’i raportuar knajzit, i cili së bashku me kreun ushtarak ishte kundër kthimit të shqiptarëve.
Mirëpo, deri të një vendim i tillë erdhi nga aktiviteti i bujshëm i konsullit anglez në Beograd, andaj në çarqet serbe komentohej se Nota otomane, ndonëse mbante vulën e Portës dhe emrin e Sermet pashës, ajo ishte e konsullit anglez.
Në Nish, Jovan Ristiq, bindi knjazin për kthimin e shqiptarëve, dhe në Notën që iu dërgua Portës me 15 shtator 1879, thuhej se ushtria serbe duke përparuan nëpër Pustarekë dhe Gollak (Gallap) ka hasë në fshatra të boshatisura shqiptare. Pastaj, më vonë në territorin serb janë gjetur: 1) nëntë fshatra në Masuricë (këtu në këtë kohë janë gjetur vetëm 30 shtëpi); 2) disa fshatra në Jabllanicë, dhe 3) shqiptarë në rrjedhën e majtë të Toplicës, të cilët, sipas dëshirës së tyre dhe ndihmës financiare serbe kanë emigrua në Turqi.
Në Notë thuhet se shqiptarët që nuk u takojnë këtyre grupeve, ata i janë kundërvenë me armë ushtrisë srbe, andaj edhe më vonë të ndihmuar nga bashkëpunëtorët nga Gjakova, Peja, Shkupi dhe Prizreni kanë sulmuar zonat kufitare serbe. Kusht për të lejuar kthimin e shqiptarëve në trojet e veta, thuhet se është kërkesa individuale drejtpërdrejtë e shqiptarëve qeverisë serbe për t’ua pranuar kthimin ku duhet të shprehin dëshirën për t’u kthyer dhe të paraqesin pranimin e ligjeve serbe.
Për pranimin e këtyre kërkesave qeveria serbe autorizoi kolonelin Gjura Horvatoviq, komandant i korpusit të Moravës, i cili do të pranonte delegacionin e shqiptarëve dhe në bashkëpunim me autoritetet osmane të Vilajetit të Kosovës do të ndërmerrnin hapat e mëtejmë për kthimin e shqiptarëve.
Kjo Notë e qeverisë serbe u mirëprit nga kori diplomatik në Beograd dhe nga Porta. Me këtë akt Serbia hoqi nga rendi i ditës kthimin e shqiptarëve në trojet e veta nga arena ndërkombëtare, ndërsa kthimi i shqiptarëve kurrë nuk u realizua.
Autori i këtij shkrimi Millosh Jagodiç, pos nga shkrimet e Jovan Haxhi-Vasileviqit, ku mëson se me 16 gusht të vitit 1879, është mbajtur një bisedë në mes të majorit Dragutin Franasoviqit dhe togerit Svetozar Stankoviqit me përfaqësuesit shqiptarë, kur shqiptarët nuk kanë pranuar kthimin, asgjë tjetër të shkruar nuk ka gjetur për të arsyetuar mos kthimin e shqiptarëve në trojet e veta.
Ai në bazë të kësaj konstaton se shqiptarët nuk janë kthyer për shkak se Serbia për organizimin e kthimit ka angazhuar eprorët ushtarak, të cilët edhe kanë përzënë shqiptarët nga këto troje. Pos kësaj konsulli rus në Prizren Ivan Jastrebov ka bindur valinë e Kosovës Nazif pashën, se kthimi nuk është i favorshëm për popullatën myslimane në një shtet që është ortodoks.
Sëkendejmi nënkuptohet se neglizhenca e Nazif pashës ka bërë që popullata shqiptare të mos kthehet në trojet e veta, e një gjë të tillë nuk e ka bërë valiu i Selanikut, i cili, ktheu të gjithë muhaxhirët në Bullgari.
Se shqiptarët kanë dashtë të kthehen ne trojet e veta dëshmohet edhe më vonë, nga se me 12 prill të vitit 1880, 600 shqiptarë sulmojnë në rajonin e Sjarinës, por se tash reagimet serbe janë më të fuqishme në ngufatjen e tyre, për të cilën gjë, tash nuk reagojnë qarqet ndërkombëtare.
Andaj dredhitë e diplomacisë serbe, duke mos lënë asnjë dokument të shkruar për zbatimin e Notës për riatdhesimin e shqiptarëve, arrijnë efektin e vet-duke mos i kthyer shqiptarët në trojet e veta, e në anën tjetër duke plotësuar kërkesat e diplomatëve të huaj në Beograd .
Nga kjo që u tha më lartë, shihet se ky historian i gjeneratës së re serbe, është mjaft real në dokumentimin e ngjarjeve, porse, një veprim të tillë të qeverisë serbe e arsyeton me faktin se ngjarjet e fundviteve të shekullit të XX dëshmojnë se qeveria serbe nuk mundi të asimilon apo të bind popullin shqiptar se duhet të jetë i qeverisur nga serbët.
