Alush Canaj (më 24 gusht 1952 – më 15 shkurt 1972)
Mbrëmë e putha lirinë
Rikthimi te një trashëgimi: krenare e tragjike
Nga: Mehmetali Rexhepi
Brenda nëntë ciklesh: Në krahët e erës, Do të shkoj tek ylli, Nënkresa më e mirë, Dashuri e nënës do t`i vras, Ty të dua, Copëza ditari, Zemërarta, Shqiponja e maleve, Dy përkthime, vizatime dhe piktura me ngjyra druri, tushi, faksimile dorëshkrimi e makine, foto, përbëjnë tërësinë e trashëgimisë poetike-artistike, estetike dhe kulturore të Alush Canajt, përkujdesur dhe përgatitur nga i vëllai, poeti Avdush Canaj.
Krahasuar me vëllimin e mëparshëm, të botuar pas vdekjes së Alush Canajt, titulluar Vals veror, po ashtu i përgatitur nga i njëjti autor, i publikuar nga edicioni botues Zëri në Prishtinë, më 1992, redaktuar nga shkrimtari Arif Demolli dhe me një parathënie poetike të shkrimtarit Zejnullah Halili, botimi i tashëm, pothuajse, është gjithëpërfshirës. Këtij vëllimi i shtohen edhe 23 (njëzetetre) vjersha të tjera, të cilat i mungonin vëllimit të parë. Avdush Canaj i vendos në ciklet e lart-renditur të këtij libri për t`ia sjellë në duar lexuesit të ri, që të shpalojë ngrohtësinë e çiltërsinë e një talenti fare të ri, i kushtëzuar të shuhet dhunshëm në stinën e lulëzimit të jetës e të shprehjes artistike.
Libri i mëparshëm Vals veror lëndën poetike e kishte shtruar në tre cikle: Vals veror, Treni i fëmijëve dhe Po e ndiej. Te cikli i parë kemi 36 (tridhjetë e gjashtë) vjersha, ndërsa në ciklin e dytë janë 10 (dhjetë) tregime për moshën më të re, përderisa te cikli Po e ndiej, i cili sjell pamje, ndjeshmëri, mëdyshje, gufime të atdhetarizmit, por dhe anën e pasinqertë e reflektime të një atmosfere të zymtë të jetës…
Vëllimi i tashëm Mbrëmë e putha lirinë, vjen dukshëm më i plotë, duke e kapur e spikatur tërësinë e interesimeve, jo vetëm poetike-artistike, që ngërthente ky personalitet me vokacion e fjalor të admiruar artistik, por dhe me gjerësinë e formimit kulturor dhe profilin e modelit të një të riu, që në një mjedis, mendësi e psikologji shoqërore-politike moniste, kërkonte vetveten… Mëtonte të ruante e të mbillte tej imponimeve atë që zgjodhi, burimoren e prejardhjes tij… Burimorja e idealeve të tija në klasë e shkollë, në medie, në mjedisin shoqëror vinte e turbulluar, e deformuar, e njëanshme, gjysmake, e paragjykuar, e ndaluar, e rrezikshme, e ndjekur, e linçuar, e gjykuar, e burgosur, e torturuar… E nënshtruar?… Përmes kësaj atmosfere kushtëzimesh totalitare të shtetit të Jugosllavisë ndaj etnisë shqiptare, dhe Amës së mbyllur të gjysmës së Shqipërisë administrative; përmes censurës së këtushme dhe të andejshme përbiroheshin gjakimet e lirisë…
Personaliteti i njomë i Alush Canajt as nuk u josh nga kulaçi, as nuk u prapësua nga kërbaçi i asimilimit jugosllav. Nëpërmjet hapësirës së këtij mjedisi, përmes kësaj mendësie të kushtëzuar, ai lypte forcën e intuitës krijuese, ndaj thuri Valsin veror. Mendja e penës së Alush Canajt mëtonte t`i kapte në trajta vargjesh dhuntitë e jetës dhe të bukurën. Aty ku fshehkej e bukura, shpërthenin ngjyrat e gazmores e joshja e saj…Regjimet politike ua kishin ngrysur, ose reduktuar, prindërve të shumtë dhe kalamajve të tyre ato dhunti…
Vizioni etnik
Alush Canaj të shprehurit me shkrim e nisi herët, duke qenë ende fëmijë. Atë e karakterizuan dy pasione: leximi dhe shkrimi. Letërsia shqipe për fëmijë nuk kishte trashëgimi të pasur, as të larmishme deri në vitet e shtatëdhjeta. Fati i kësaj letërsie ishte i pashkëputur nga rrjedhoja e fatit të popullit të saj. Këtij populli fatin ia kishin shkruar të tjerët…
Diktatura rankoviçiste dhe censura ndiqte shfaqjen e çdo krijimtarie e të cilitdo shkrimtari të mirëfilltë; ngase shkrimet letrare pa ngjizjen e veçorive dhe të tipareve shpirtërore, kombëtare e kulturore nuk shfaqnin botën e një etnie, gjakimet, ëndrrat dhe mësymjet e saj… Akumulimin e dhimbjes e ndrydhjet, mohimet e tjetërsimin, rëniet e ngritjet, ri-këndelljen e vetëdijes që i imponohej t`i shartohej, përpjekjet e personazheve për tu çliruar nga vargonjtë e dogmave, të ideologjive vrastare, vëllavrasëse, duke e kërkuar prore identitetin, dinjitetin dhe shtrirjen e papenguar të trupit të cunguar në hartën etnike e kulturore të standardeve të qytetërimit modern…
Trashëgimia letrare shqipe e kësaj periudhe, e periudhës të paraqitjes së poetit Alush Canaj, viteve 1965-1972, nuk shënon ndonjë fond letrar të begatë, veçmas në fushën e shkrimeve për fëmijë: qoftë si nivel sasior, ose si vlera cilësore artistike.
Viteve të shtatëdhjeta do të rriten kundërthëniet në Federatën Jugosllave… Ndryshimet e amendamenteve në kushtetutën e kësaj Federate, sollën disa ndryshime kozmetike. Shqiptarët do të përjetojnë një status autonom të kontrolluar nga serbët, mirëpo jo statusin e merituar shtetëror brenda Federatës. Në këtë pikëpamje edhe letërsia shqipe diçka do të përfitojë, megjithatë ajo do të vëzhgohet nga llupa e censurës shtetërore-politike. Një gamë shkrimesh e shkrimtarësh do t`i shtohen kësaj letërsie të ndarë…
Që nga paraqitja e Alush Canajt në Rilindja për fëmijë, me vjershën e parë, në vitin 1965, atëbotë në moshën e adoleshencës, trembëdhjetë vjeç; paraqitjet e tija me vjersha e tregime në revista dhe faqet e gazetave për fëmijë, si Pionieri, Gëzimi, Fatosi, Flaka e Vëllazërimit, Shëndeti, Zëri i rinisë e gjetiu, do të jenë të herë pas hershme, deri te çasti fatal i vetëvrasjes së kushtëzuar, më 15 shkurt të vitit 1972! Vdekja i erdhi kur nuk pritej, pesë muaj pas kthimit nga Beogradi ku kishte shkuar për të studiuar, të cilin e quante Crnigrad (Qyteti i Zi), përderisa Alushi kishte vetëm 19 (nëntëmbëdhjetë) vjet e gjashtë muaj e 9 (nëntë) ditë.
Hapësira e paraqitjes me shkrime poetike e Alush Canajt në letrat e shkrimit për fëmijë e të rinj, nuk e rrumbullakoi një dhjetëvjeçar. Periudha e shkrim-publikimeve të Alush Canajt është tetëvjeçare. Kjo periudhë e fillim-pjekjes së një poeti është mbresëlënëse. Për Alush Canajn mund të pohojmë se paraqet një nonsens të llojit të vet!
Sasinë dhe cilësinë e shkrimeve poetike nuk e përcaktojnë vitet, megjithatë hapësira e kohës akumulon përvojën, konstantat e shkrimit, kondensimin, begatimin, fisnikërimin stilistik, risitë ideore-estetike, ritmet e shprehjes, shmangiet nga njëjtësia. Në qoftë se verës ia rritë shijen vjetërsia, ngjashëm nuk ndodh sa i përket prodhimit letrar, pritjes për të depërtuar në dukuritë e realitetit shoqëror. Shprehjen artistike e pjekin rrethanat para kohës së pritjes për pjekje. Duhet kapur rrethanat për frenjë… Ata frenjë mund të jenë tekanjozë, të pleksur me shumëçka: të padukshëm, gjysmë të dukshëm, fluturues, por faktues, frenues të ikjes… Po nuk u kapën ato rrethana në mundësinë e kapjes tyre, gjithnjë për t`ua dhënë kahen e mësymjes, ose i ngufatë ese të ngufasin në shtjellën e tyre të pandalshme, asgjësuese…
Dijetarët, shkrimtarët, poetët, aktorët, prijësit e revolucioneve, pikërisht me intuitën dhe risitë e tyre krijuese dinamike, pikë së pari arritën t`i kapnin çastet, rrethanat kulmore të fushëveprimit, kthesat: sepse një herë vjen vera kah dera… Mendjendriturit bënë kthesa madhore, ngase lëvruan mendjen, fisnikëruan shpirtin njerëzor, zbërthyen enigma, sistemuan rendin qytetar, frenuan në mënyrë relative manifestimet e stihive të natyrës, mëtuan zbutjen e egërsisë brenda sojit njerëzor, i dhanë shkëlqim jetës njerëzore, kultivuan të bukurën dhe lartësuan të madhërishmen, si kategori e përhershme e homo sapiens-it.
Poeti i rebeluar
Alush Canaj u formësua dhe voli virtyte nga mjedisi ynë i viteve të gjashtëdhjeta dhe pjesërisht në nismë të shtatëdhjetave. Ndikimi i artit programatik të Rilindjes Shqiptare mbolli pemën iluministe tek Canaj, para se t`i vardisej hibridizimi i patriotizmit socialist jugosllav.
Te poezia Naim Frashëri e renditur brenda ciklit Dashuri e nënës do t`i vras, e cila i përket poezive të hapësirës kohore të vitit 1971, ky poet portretizoi tiparet kombëtare, etike dhe njerëzore të Naim Frashërit, si model frymëzimi për të gjithë brezat, gjithsesi për fëmijët dhe të rinjtë:
Kush ligjëroi si bilbili
për lulet e atdheut?
Kush shkroi histori
për trimëritë e Skënderbeut?
Çfarë kemi në një strofë të vetme për ta portretizuar iluministin e rilindësin e shquar, Naim Frashëri? Pa stërhollime dhe drejtpërdrejt poetit iu deshën dy pyetje retorike, figura e krahasimit dhe simboli. Kjo vjershë e ritmit tetërrokësh, me rima të kryqëzuara, sjell një përfundim pohues përmbyllës për modelin e idealit historik, i cili lidhej për Skënderbeun, si udhërrëfyes i përhershëm për poetin dhe lexuesin e ri:
Naimi fanar
në dimër e verë,
rrugëve të jetës
na bën dritë përherë
Në vijim të ciklit Dashuri e nënës do t`i vras, dhe në pesëmbëdhjetë vjersha të tjera, si Shqiponja e maleve, e cila i përkushtohet Birit të Madh të Arbërisë-Skënderbeut, mbanë datën e përkushtimit 16 janar 1968, një ditë para 17 janarit vdekjes fizike të Kryetrimit… Atëbotë, pos në Tiranë, u shënua dhe u mbajt edhe në Kosovë, përkatësisht në Prishtinë, Simpoziumi i 500 Vjetorit të Vdekjes së Skënderbeut. Kjo ngjarje i dha vrull e krenari përkatësisë e ri-ngritjes së shqiptarëve, pas katër dekadash injorimi tërësor në Jugosllavinë e sllavëve të jugut. Poeti, Alush Canaj nuk mund të ishte jashtë këtij përjetësimi e përjetimi, me frymëmarrje të shpeshtuara të rrahjes së zemrës djaloshare… Andaj, çfarë ngjashmërie?! Vizioni i poetit kishte hedh shikimin tej ekzistencës tij fizike! Jemi në vitin 2018, Viti i Skënderbeut për shqiptarët!
Motivin e fortë të brumosjes me tharmin atdhetar e hasim posaçërisht në vjershat: Shqiponja e maleve (16 janar 1968), Ylli i Arbërisë (1966), Në këto male (1966), Plaku i Galicës (1969), Lule për martirin (1970), Shkrepat s`e harrojnë (1971), Ty lapidar (1970), Shkëndi e zjarrtë (1970), Do të bëhem rrufe (1970), Harabeli (1970), Te Tirana (1970), Nëna Shqipëri (1970), E putha lirinë (1971), Flamuri s`bie (1972), Flamuri mbi kullë (Kallnor,1972).
Vjersha e fundit, e datës kallnor 1972, një muaj para çastit tragjik të pirjes së helmit në shtëpinë e tij, në Gjilan, më 15 shkurt 1972, është një përfundim, si duket i paranderë, i mbetur mes rreshtash, pa ua dëftuar njerëzve që e rrethonin… Madje as shokut(M. R.) që e kishin një çelës të përbashkët… Duke zbërthyer këtë poezi, subjekti lirik i lëshon udhë përballjes epike, ulërimave të ujqërve të janarit… Lisi i tij simbolik pritet të rrëzohet, por rrënjët e tija të thella në dheun e Ilirisë sërish do të çelin bisqe të reja…
Poeti ngre rebelimin e tij kryengritës, i vetëdijshëm se:
Zemërimi rritet
Si lumi kur del nga shtrati…
Idealin poetit nuk ia forconin lutjet me fytyrë prej qiellit, atë do t`ia përtrolliste dialektika e rritjes të zemërimit popullor. Megjithatë, ai kishte bërë zgjedhjen… Zgjedhja e tij ishte flijuese, assesi dorëzimi. Ngushëllimi më domethënës për aktin jetësor të flijimit është trashëgimia e ngadhënjimit: Flamuri mbi kullë valëvitet!
Heronjtë e preferuar të cilët i nxori koha dhe që ua preferonte lexuesve të rinj, pos Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, qenë dhe Azem Galica e Dada Shotë, Bajram Curri, Emin Duraku, madje galeria e heronjve, trimave dhe martirëve është e gjerë dhe e gjatë. Në logun e këtij realiteti të dhimbshëm e heroik, poeti gjithnjë e ka gruan, motrën, pashmangshëm nënën, pra logjistikën e përhershme dhe të paepur, prapavija e luftëtarëve të njohur e të panjohur për çlirimin e trojeve kombëtare.
Logjistika tjetër e luftëtarëve janë malet që i strehojnë, gurrat që ua shuajnë etjen pa gotë. Motivi atdhetar përfshinë përmasën njerëzore pa dallim gjinie e moshe, feje e besimi, trevat e veriut e të jugut, të lindjes e të perëndimit, gjithkund ku hynin vargjet e Naimit. Motivin atdhetar të Alush Canajt e ndërtojnë një arsenal i tërë aspektesh të jetës së gjallë: çiftelia që shtjellon dhimbjen, kujtesën, qëndresën, historinë, artin epik përmes dridhjes e kumbimit të telave, duke rikthyer fytyra bëmash të Trimave; kultivon epikën e kombit dhe shfryn vajin e burrit; gjithsesi shkrepat, lisat, krojet, lumenjtë, e tërë flora dhe fauna… Të gjitha këto vishen me figura përkatëse të simbolit, alegorisë, personifikimit, njerizimit, epitetit, metaforës… Këtu hasim një lëndë të tërë të edukimit kombëtar, e censuruar në bankat e shkollës; shpalohet në motivet atdhetare përmes figuracionit të hapur e të kapshëm të vargut poetik të Alush Canajt.
Si i këtillë, Alush Canaj në trashëgiminë letrare-artistike, ngërthen e zbërthen dy veçori parësore: a) cilësi dhe b) guxim të shprehjes artistike. Ai kishte talentin e krijuesit dhe guximin e porosive në artin e vjershërimit. Këta përbërës, njëri pa tjetrin, do t`iu ngjanin çifteve pa trashëgimtarë. Poetët, shkrimtarët e mirëfilltë, kurrë nuk i ka karakterizuar vetëm njëra anë e përmasës tyre, ose veçse talenti. Shkrimtarit nuk i mjafton vetëm talenti, pa shpirtin e ndjeshmërisë e të dhimbjes, pa guximin e sakrificës njerëzore, pa këto postulate mbetet gjysma e papërmbushur e përmasës tjetër. Sipas kësaj rrjedhe logjike, le ta citojmë pohimin përkufizues të lirikut të shquar, Azem Shkreli:
Mos u bëj poet nëse s`mund të vdesësh
Për secilin varg, të vdesësh për secilën fjalë. ( Katër këshilla vetes)*
*Azem Shkreli: Vjersha, Rilindja, Prishtinë, 1977; f. 9.
Ylli i Arbërisë
Cili është ai Yll që pas pesëdhjetë e dy vitesh të himnizimit nga poeti Alush Canaj, në rrjedha tashmë të ndryshuara të mendimit të lirë, degëzime të skajshme dogmatike, lugetër të ngjallur mesjetarë shpifin e mohojnë shkëlqimin e atij Ylli?! Ky epitet art-jetik dhe etik i poetit, nuk është gjetje figurative. Epitetin Yllit të Arbërisë ia kishin përtrollitur bëmat e madhërishme, urtia, mençuria, shkalla e lartë e trimërisë dhe fuqizimi i saj nga një popull i bashkuar, i lidhur fort për truallin e vet malor, dhe me gatishmëri sakrifice për gjuhën e doket, për fenë e të parëve, krenarinë dhe virtytet e pashuara në shekuj.
Poezia Ylli i Arbërisë dëshmon për ndjeshmëri të hershme të kapjes së frymëzimit, për zënie të zejes së varg-thurjes dhe, pikërisht brenda saj reflekton ideja e zjarrtë e atdheut. Këtu gjashtëmbëdhjetë vjeçar, Alush Canaj shtjellon motivin poetik në vjershën me vargje të thyera; përderisa katër pyetje retorike ndërtojnë simetrinë poetike prej tetë vargjesh. E veçanta e këtij ndërtimi artistik zbërthehet në vetë pyetjen, e cila nuk e jep përgjigjen e pritur. Strofa pasuese e një sintakse të realizuar poetike, e merr rolin e anaforës dhe figura e Prijësit, Skënderbeut, përmes një ritmi e gradacioni gjithnjë në rritje, ngre epitetet e merituara: trim me fletë/ kurorë e lirisë /rrufe, shigjetë, deri në përmasën e të së madhërishmes estetike Ylli i Arbërisë.
Pa dyshim, me anë të retorikës së qëmtuar poetike dhe polisindetit, i cili e përjashton përsëritjen e lidhëzës dhe në vend të saj vendosë emrin e përveçëm në trajtë të shquar, të Kryetrimit Skënderbeu, pohimi artistik stilit të poetit i dhuroi dy shkathtësi: a) kursimin nga tepria dhe b) rrokjen e qenësores kuptimore. Me fjalë të tjera, të arsyeshmen(racionalen) dhe saktësinë e thënies.
Vështruar nga kjo largësi dhe konteksti i kohës së shkrimit, nuk ishte e papërfillshme për një të ri që po hynte çiltërsisht në letërsi.
Në motivet e lirikës atdhetare, poeti duket se gjeti atë të domosdoshmen e kohës së viteve të gjashtëdhjeta e të shtatëdhjeta: ngjizjen e dashurisë për pozitën e kombit… Mirëpo, nuk u mjaftua me kaq. Ai brezave rinorë mëtonte t`iu jepte jo veshje të mburrjes folklorike, por trimërinë e krenarinë t`ua veshte me veshje reale, konkrete, ngjashëm me trimërinë e Azem Galicës. Këto motive marrin trajtën e kujtesës dhe ushqejnë kujtesën për vijimësinë e brezave, në vjershat: Lule për martirin (1970), Shkrepat s`e harrojnë (1971), Ty lapidar (1970), Shkëndi e zjarrtë (1970).
Në kujtesën poetike të Alush Canajt shpirtëzohen stinët, shkrepat, shqiponjat, malet me borë, ku do të mbulohet Trimi anonim me pushkë në dorë. Aktin e rënies së Trimit në natyrën e egër me borë, e përjetësojnë shkrepat e lugjet, duke e marrë në gjirin e vet për të mos e harruar kurrë.
Vjershat: Do të bëhem rrufe (1970), Harabeli (1970), Te Tirana (1970), Nëna Shqipëri (1970), E putha lirinë (1971), Flamuri s`bie (Kallnor, (1972), Flamuri mbi kullë (Kallnor,1972), atmosfera shpirtërore dhe bota poetike e poetit, qielli, dielli, retë sterrë i përshkojnë ngjyra të zymta, sepse etnisë ia vunë zinxhirët mire:
Në token e Arbërisë
pa rrezet e lirisë
Në të gjitha vjershat e këtij karakteri nuk hasim emërtim tjetër, pos emërtimit më të çmuar të poetit për etninë e tij historike dhe gjeografike, e cila do t`ia mbulonte trupin pa ia lënë asnjë gjymtyrë jashtë jorganit të saj: Arbërisë. Ndonëse pushtuesi nuk emërtohet aluzioni është piketues: janë jugosllavët ortodoksë, ata të cilët bënë gjenocid mbi shqiptarët përgjatë Luftërave Ballkanike dhe Dy Luftërave Botërore dhe më tej…
S`durojmë ma ne,
do të bëhemi rrufe.
Pozita e përditshmërisë, për sedrën e vetëdijesuar, tërësisht inferiore, e ushqyer me të njëjtën meny të gjellës së varfër mashtruese, sipërfaqësore, ndërsa në brendi paragjykuese, me frenjë të shtetit e të pushtetit në duar të huaja, në duart e shtypësve e të vrastarëve; lirikës për fëmijë e të rinj të Alush Canajt i japin konotacione pakënaqësie. Konotacionet nuk fshihen as brenda nëntekstit të tekstit poetik. Tetëmbëdhjetë vjetari, pothuajse, kishte harruar censurën, ndaj do të shpërfaq mos durimin, rebelimin artistik, krejtësisht hapur, siç thotë, në dyvargëshin e lart nënvizuar, duke vijuar diskursin poetik:
Me këngë bleroj barin,
luftoj me acarin.
Ma tregojnë kamxhikun,
s`e luaj dot qerpikun.
Misioni i këngës tashti nuk është vetëm mbresë e ekzotikes. Harabeli është vënë në pozitën mes dy antonimish: me këngë të blerojë dhe të luftojë me acarin. Pas ndarjes së dhunshme në vjershën Te Tirana, fatit të kombit, përkatësisht poetit i kishin mbetur jashtë shtëpie Nana dhe motër Zana. Ishte dimër kur i ndanë dhe ua prenë lisat. Pra, Nana është andej… Çfarë i mbetet poetit përpos të fluturojë dhe në ëndërr të bashkohet me Nanën, Zanën, Mëmëdheun e Skënderbeun?… Parandjenja e ndjekjes së ujqërve, që i qasen fatit të poetit për ta copëtuar, duket imagjinare, por fati dhe fakti janë fare pranë njëri-tjetrit. Ujkun që e ndjek pas, me arsenalin e kësaj lirike, poeti do ta vras.
Biri për Nënën
Viteve të shtatëdhjeta në Kosovë përjetohet një rilindje e kontrolluar. Revista kroate VUS (Vjesnik u srijedu) shkruante: Skolski bum na Kosovu! (Vrulli arsimor në Kosovë!) Ritmet e përshpejtuara të vrullit të ndaluar arsimor, pas hapjes së Universitetit të Prishtinës, shikoheshin vëngër dhe me shqetësim nga shtetarët serbë, malazias e sllavë-maqedonasit. Duhej të kapeshin momentet, të përmbushej rrethana shqiptare në Jugosllavinë Federative, në atë njerkë të keqe për shqiptarët.
Vjershërimi i këtij poeti nisi si lojë e shpërfaqje hareje për fëmijë, mirëpo realiteti nuk mund të lustrohej gjatë e të vezullonte si pamje e hareshme. Ndjeshmëria e poetit i kërkonte vargut atdhetarizëm e burrëri: të identifikohej me etninë e tij të vërtetë, kur përbuzej e paragjykohej nga të tjerët. Ai e kishte për nder ta thërriste Nënën Shqipëri Nënë! Nëna Shqipëri ishte Ylber me shtatë ngjyra, ishte drita dhe kuptimi i jetës tij. Dritën e Nënës, jo të regjimit të saj, ia kishin nxirë korbat e zezë, ia kishin fshehur prapa malesh, ndaj ai, shtegtari çështjen madhore të prekjes, të puthjes, të prehjes e të shtrirjes në prehrin e Mëmës Shqipëri, i shihte dhe ndjente si një domosdoshmëri e dashurisë së pakufi të Birit për Nënën.
Dashurisë së madhërishme të vjershëtarit të ri i vinin pas ujqër e dhelpra, meqë ajo dashuri ngërthente të madhërishmen e Nënës, forca magnetike e amësisë do t`i vras, ose siç thotë autori: Dashuri e Nënës do t`i vras. Kjo shtytje tërheqëse e josh vjershëtarin drejt asaj force afruese e bashkuese. Kështu, subjekti lirik iu kishte dhënë flatra vargjeve për të bartur mbi ta guximin dhe trimërinë. Pa shtytjen e trimërisë nuk ka ndërmarrje madhore, andaj fara e guximit do të duhej mbjellë në shpirtrat dhe gjokset djaloshare, madje dhe atëherë kur duket se nuk do të mbijë…
Ritmet e kërkimit të lirisë gjithnjë vijnë duke u rritur e dendësuar, sikurse shikimet përgjuese e shigjetuese, të cilat depërtojnë vrimave ndërgjegjeje të çara, këndeve të shesheve për t`ia vënë prangat shtegtarit kërkimtar. Sido qoftë, lirisë si vizitore e ëndrrave nuk i viheshin dot prangat! Liria pas fshehjes në ndërdyme kishte hyrë në ëndërr, doemos ëndrra do ta zbriste në manushaqe, nga manushaqja ajo do t`i hapte krahët, që poeti më në fund ta përqafonte e puthte në zhgjëndërr!
Ky është realiteti i paradoksit lirik-patriotik i Alush Canajt.
Arti kryengritës i Alush Canajt nuk mbulohet prapa metaforave hermetike. Ai i jep trajtë të drejtpërdrejtë porosisë. Asgjë nuk lë për tu nënkuptuar, personazhi lirik nuk i shmanget flijimit:
Ujqit edhe ditën ulurojnë,
Duan të na frikësojnë.
Shqiponja jemi ne,
Mbi ta bëhemi rrufe.
Dikush edhe vritet,
Flamuri s`bie. Valvitet.
Flamuri s`bie (Kallnor,1972)
Metaforat e valsit poetik
Cikli: Në krahët e erës ka 27 (njëzeteshtatë) vjersha. Lirikën e ciklit: Në krahët e erës e përshkojnë ngjyra, tinguj, ritme, frymëmarrje malesh, freski livadhesh, valëvitje grunoresh, ndjenja të gufuara për larushinë e natyrës, zamare bilbilash, orkestra e pyllit, syri i diellit, qeshjet e barit, buzëqeshjet e luleve me kundërmimet e tyre dehëse, koncertet e zogjve pa biletë, dita manushaqe, që tok me diellin te kroi i kristaltë lajnë duar e faqe; shalli i qiellit, bilbilat sqepverdhë me sharki të cilët i këndojnë vocërrakut, Gollakut, luleve të thanës dhe nënës… Mandej, shtatë karrocat e verës me shtatë kuajt e erës sjellin princeshën e verës, pamjet e gjalla të pulëbardhave në qiellin dhe detin valë-kaltër, barka e anije që faqen kaltëroshe detit ia çajnë; pallatet e fshehta të peshqve, ëndrra buzë detit, kali i ëndrrës, detarët e Ulqinit që sjellin me anije gëzimin në mol, ngazëllimi i zogut të argjendtë… Kësulëbardha në pallatin e ketrit te lisi me fletë, mollëkuqja në pallatin e zambakut, melodia e valsit veror, bilbili gushëkuq që i bie violinës, gëzimi e hareja për hambarët e mbushur me bukë të re, lugjet e drerëve dhe dreri që mbi brirë e mbanë hënën, i ngazëllyeri dre i cili e do malin e fushën, por në zemër e ka drenushën; retë si qengja qielli që shtegtojnë ditë e natë, bora e përrallës, kuvendi dhe këmisha me lule e pyllit…
Koncepti për poetin
Të gjitha këto motive lirike i shpalojnë faqet e bardha të fletores, mbi të cilat do të rigojë qumështi i shiut pranveror, që të gufojë bari lëndinave, livadheve, prozhmeve, gjethet e pemëve e të lisave. Këso motivesh me pamje të tilla solli poeti. Po Kush është poeti? Poetin, Alush Canaj e vesh me kostumet më të bukura të epitetit: bilbil pupël ari, lule behari, burim i pashtershëm, zog i hareshëm, lumë i freskët, uji i tij shëron plagët… Sipas poetit për poetin:
Poeti është
det i njelmët
uji i tij
shlyen vrragët!…
Vallë, mos gjithë këto motive gazmore, kjo atmosferë e hareshme fsheh një realitet tjetër të poetit?!
Përkufizimi artistik për poetin nga epitetet, krahasimet, zmadhimet, simbolet, metaforat e kahes së gazmores, që mëtojnë të rrumbullakojnë botën si realitet i të së gëzueshmes, i haresë, i shendit fëmijëror e rinor, në strofën përmbyllëse e zgjerojnë misionin e poetit. E shtruar në trajtë të pyetjes: Kush është poeti? Përpos kësaj atmosfere, pena e poetit ngjyen dhe diçka krejtësisht të kundërt, se jeta nuk është kajmak. Hasim njërën nga përpjekjet që me diskursin e mjeteve figurative, në trajtën veprore të foljeve: grish, freskon, pushton, shëron, shlyen e të tjera, të konceptohet poeti prore në veprim, në kërkim… Çka kërkon poeti? Poeti kërkon t`iu jap përgjigje poetike kureshtjeve të fëmijëve: për t`i parë çerdhet e padukshme të gëzimit, për ta gjetur burimin dhe hijen e freskisë, për të akorduar në to tingujt e kitarës, të zamares e çiftelisë; për t`i pushtuar e zgjuar ndjeshmërinë me bëmat e trimave, për ta joshur bamirësinë në mjedisin skamnorë, për ta grishur të bukurën brenda e jashtë imagjinatës së fëmijëve; për ta parë ditën me sytë dhe aromën e manushaqes, të trëndafilit, karafilit, për t`ua frenuar veset e dashakeqësinë, për t`i shëruar plagët që ende kullojnë, për t`i shlyer vurratat në shpirtin e trupin e etnisë.
Si duket koncepti programor i vjershëtarit është tejet i gjerë dhe kapërcen çdo përkufizim kabineti.
Kush qenka pra, poeti? Një koncept i detit të gjerë. Një hapësirë e pamatshme për kureshtje, gëzime e shqetësime… Një natyrë kërkimtari, i trazuar sikurse valët e detit, një zejtar filigrani që thurë me shkronja mbi faqet e ditëve e të netëve të bardha, të cilat lidhen e zbulojnë nimfat e ëndrrës… Ditës ua shpalosin vellon e nusërisë, ylberit ia shtojnë ngjyrat, qershisë ia përskuqin kokrrat për t`ua dhuruar simpatinë buzëkuqeve… Diellit bujar ia dhurojnë prarimin, nënës lotët ia shndërrojnë në ar… Shpesh herë këto shkronja spërkateshin me helm dhe, ato villnin vrer, dhimbjen dhe mallëngjimin i mbanin në vete se kishin derte, ato brenga nuk shfaqeshin në recitale e koncerte…
Poeti tërë qiellin, dellin, ajrin, ujin, arat, grurin, lisat dhe detin mëtonte t`i kishte dhurata të pashpenzuara për breza…
Qarqet e hapura të horizonteve
Shalli i qiellit (1968), Në dritare të blerimit (1968), Karrocat e verës (1966), Letër nga deti (1967), Kallëzimi i shokut (1967), Andrra buzë detit (1968), Kthimi i detarëve të Ulqinit (1971), Mbi krahët e erës (1969), Ëndrra në krahët e erës (1969), Vals veror (1968), Në livadhin e blertë (1971), Qengjat e qiellit (1968), Diku në përrallë (1971), Dy gjelat (1966)…
Këto dhe vjersha tjera, veçanërisht të tillat, i karakterizon një qëmtim i hollë me shije për gjetje; madje gjetja e mirëfilltë e vargut, e figurave që e veshin vargun, e ritmit, rimës, strofat, motivimi me frymëmarrje dëshirash, kërshërish, kureshtjesh të drejtpërdrejta, spontane ose të tërthorta të fëmijëve, që së toku me lojën, me ahengun u shtohen kërshëria, vëmendja për t`i parë, vështruar, prekur ose mundësisht për t`i shijuar dukuritë e realitetit, të natyrës, të jetës… Poeti njeriun e vendosë në qendër të dukurive, si qenie me vetëdije e status shoqëror, në marrëdhënie me natyrën, me jetën e shoqërinë dhe përbërësit e saj, me të këqijat dhe hiret e mirësisë së njerëzimit, me agresivitetin dhe urtinë njerëzore.
Depërtime përmes vargut e figurës së gjetur për akëcilën ngjyrë, për përthyerjet e rrezeve, për çastet e ylberta, për korin e cicërimave e të zamareve, për muzikën e stinës, për detin, kaltërsinë, pulëbardhat dhe dhuntitë parakaluese… Të gjitha këto antonimi e kontraste, gjithë gjallëria e ritmeve, ëndrra dhe zhgjëndrra përtrollitin imagjinatën, këmbënguljen e këtij vjershëtari, për kërkimin e të bukurës; për begatimin e frymëzimit poetik, për kërkim-zbërthimet e asaj që duket e largët, por që është afër nesh, sillet rreth nesh, prekë, djeg e frymëzon… Frymëzimi tejkalon qarkun e mbyllur dhe futet në qarqe të hapura të horizontit, josh dhe kënaq, fisnikëron, zgjeron rrathët koncentrikë të valëve të detit e të jetës.
Përsiatjet poetike-estetike ngërthejnë edhe logjikën mendore, për ndërtime konceptesh në diapazonin e një moshe të re. Kultura e shkrim-qëmtimit e vjershëtarit dhe tregimtarit Alush Canaj, duke pasur një letërsi me pararendës si: Hivzi Sulejmani, Esad Mekuli, Mark Krasniqi, Anton Çetta, Rexhep Hoxha, Mehmedali Hoxha, Ali Huruglica, Qamil Batalli, Hajro Ulqinaku, pos letërsisë për fëmijë të shkëputur nga ne, të shkrimtarëve, si: Qamil Guranjaku, Bedri Dedja, Odhise Grillo, Gaço Bushaka, Adelina Mamaqi, e tjerë, do të thellohet e zgjerohet me brezin e vet. Ky autor, bashkë me pak më të hershëm, por bashkëkohës të tij, sikurse Rifat Kukaj, Vehbi Kikaj, Rrahman Dedaj, Ymer Shkreli, Zejnullah Halili, Arif Demolli, Avdullah Thaçi, Agim Deva e ndonjë tjetër, si asnjëherë më parë, begatuan bibliotekat për fëmijë dhe të rinj.
Në këtë vijimësi, Alush Canaj sillte një freski, shkathtësi stilistike, motive të ngrohta, dhe një botë të çiltër, ritme e figuracion gjetjesh të spikatura për lexuesit e vegjël, për të rinjtë që hynin në periudhën e rritës tyre psikike-fizike. Në qoftë se shkrimtari Rifat Kukaj begatoi letërsinë shqipe për fëmijë me sasi dhe cilësi në të tri gjinitë: poezi, prozë të shkurtë dhe të gjatë, dramë e radio-dramë, etj., Alush Canajt përkundër talentit e shkathtësisë artistike, fati nuk ia shtriu dorën për dalje me kopertina librash në të gjallë… Ai la vjersha e shkrime të tjera të shpërndara në faqet e gazetave e të revistave për fëmijë, që publikoheshin aso kohe në Kosovë e Republikën Jugosllave të Maqedonisë, në Shkup.
Aspekti social i lojës
Depërtimi i autorit në karakterin e florës dhe të faunës në funksion të mjedisit jetësor, përçon porosi, mesazhe për disiplinimin e sjelljeve, për formimin e shprehive e të vlerave të fëmijës: mburracaku e frikacaku i vjershës Ç`vendosi lepuri, në lehjen e parë të zagarit, harroi krejtësisht vendosmërinë e pak mëparshme. Tiparet e karakterit me anë të njerizimit të kafshëve, përkojnë me natyrën ekzistenciale, të cilën ua ka kushtëzuar evolucioni. Mirëpo, autori përzgjedh në mënyrë inventive luhatjet e huqet e faunës, shëmbëllyer me ambiciet e veset e njeriut.
Poeti në disa prej vjershave sjell përfundime befasuese me konotacione të së këndshmes, kur ndjenja e gëzimit bëhet e shumë anshme, ngase pas këngës së çdoditshme të harabelit, mami e shpërfaq kënaqësinë amnore, sepse:
-Florë e mamit, qenka rrit! Harabeli i Florës (1971)
Në tërësi lirika e Alush Canajt arrin joshjen e lexuesve të moshës më të re, që ta duan natyrën, dhuntitë e saja të pangopshme, rrezet e arta të diellit, fëshfërimat e gjetheve prej erërave, magjinë e tingujve të bilbilit, zogjtë laramanë, nusërimin e pranverës, thesaret e përrallave tona, vargjet me ëmbëlsinë e qershisë, pyllin e blertë, ekologjinë e atdheut si fondament i gjithçkaje të gjallë.
Antiteza e aspektit gazmor të jetës është faqja e ngrysur e saj. Një ndjenjë prekjeje mund të ketë një shkas të parëndësishëm për ne, por për shpirtin e ndjeshëm të vjershëtarit të ri, fërfëllimi i një gjethi që merr kahe të panjohur, ka peshën e vet të ndjeshmërisë. Në vjershën Dimën, ngazëllimin e harenë e fëmijëve për borën dhe rrëshqitjen mbi borë, nuk e gëzojnë të gjithë fëmijët:
Ti pse rri n`dritare e s`shkon atje?
Ah, çizmet gjysh, ujin ma lëshojnë.
Skamja e ndalon vrullin e fëmijës t`iu bashkëngjitej të tjerëve në lojën mbi borë. Refleksi social prekë sedrën e poetit. Ky episod i mungesës në lojë mund të jetë personal. Njëkohësisht, poeti vë në pah solidaritetin, si njëri nga aspektet e bamirësisë, si cilësi e bujarisë, e çiltërsisë fëmijërore, për të mos mbetur jashtë atmosferës së haresë, meqë hareja përjetohet në përbashkësi:
Bora s`di të ndalet, s`ndalet as loja!
Një fëmi` vrapon nëpër erë,
Shokun e vet e thërret tek ajo derë,
N`dorë ka një palë k`pucë me toja
Dashuria strumbullar i vatrës
Te vjersha Treni i gëzimeve loja shfaqet në tërë gjallërinë dhe dinamikën e stinës, ndërsa në vjershën Donika të ciklit Do të shkoj tek ylli, përshkallëzimi i dashurisë familjare përmes aktit të përqafimit të nënës, Donikës: një ylber i buzëqesh, përqafimi i babit, në sytë e saj të shkruar sheh se si: lundrojnë/ barkat e lumturisë, pastaj përqafimi i vëllathit: zambakë e zymbyla/çelin/nëpër fushë.
Ndjenjat e dashurisë e të çiltërisë në mesin familjar, janë pikturuar në trajtat më të lakmuara, me vargje të këndshme, me shtrirje të buzëqeshjes deri te ylberi, tek barkat e lumturisë, te zambakët e zymbylat, në malin e vrapit të drenushës… Këso pamjesh metaforike i ndjellë dhe i çelë përqafimi i personazhit të Donikës. Çfarë do të ishte ndryshe prirja e talentit, pos për t`i kapur e shtjelluar bindshëm dhe me vokacionin e një krijuesi të pjekur, dashurinë e familjes, marrëdhëniet e lidhura me mijëra fije sinqeriteti.
Strumbullar i ngrohtësisë së vatrës familjare dhe bërthamës njerëzore është e pashmangshmja: dashuria. Dashuria është koncepti themelor i qenësisë njerëzore. Poeti e kultivoi dashurinë për familjen, duke ia dhënë trajtën e (a)dhurimit njomakëve, që t`iu mbetet e përjetshme, e patjetërsueshme në marrëdhëniet e ndërsjella: fëmijë-mëmë-at-vatër; fëmijë-natyrë, fëmijë-lojë, fëmijë-sinqeritet, fëmijë-solidaritet, fëmijë-punë, fëmijë-libër, fëmijë-imagjinatë… Marrëdhënie të tilla ndërvarësie lidhen me marrëdhënien parësore: kujtesa dhe respekti për brezat e heronjve të atdheut.
Poeti Alush Canaj nuk do të shquhej, në qoftë se do të mbetej veçse një përshkrues i pamjeve, i vjeljes së situatave, nëse nuk do ta mprehte e ta tëhollonte intuitën e tij, me finokëri kapjesh të kontrasteve psikike të jetës e veprimit në situata hutimi, harrese, luhatjeje dhe ngatërrimesh deri në tendosje:
Dhe erdhi harrimi n`klasë
pa trokitur në derë,
mendjen t`ma bëjë dërrasë
e t`ikë shend e verë.
Mirëpo, çka ndodhi mandej? Kush i dha dorën, por e mbajti për të mos rënë?
Puna dhe vullneti i mirë
s`e lanë të afrohet fare,
pa pikë gjaku në fytyrë,
fluturoi nëpër dritare.
Harrimi në klasë (1971)
Poeti, siç e vëmë re, arrinte t`i shihte me symprehtësi kontrastet dhe antitezat psikike te fëmijët, para dymendjesh, hezitimesh ose dilemash, për t`i kapërcyer faqebardhë situatat e mos- mbetjes me skuqjen e turpit.
Ku e kërkonte dhe ku e gjente kureshtjen e fëmijës ky vjershëtar? Mos vallë vetëm tek ata që do t`iu sillnin dhurata: çokollata e akullore? Kureshtja e fëmijës nuk ngopej me pak gjësende të rëndomta dhe kalimtare. Fantazia e fëmijës e shpie subjektin lirik tek ylli majë një pylli, pastaj ylli zemër mirë e tërheq përdore, sepse ia plotëson dëshirat, duke i treguar bukuritë e papara…
Komponentët ose përbërësit fantastikë në poezinë e Alush Canajt janë gjetje interesante, sikurse te vjersha Kali i vizatuar. Mendoj, më bindshëm se diskursi komentues e zbërthen nënteksti poetik, le ta citojmë të tërën:
E vizatova kalin
Me krifën e gjatë,
Dhe e lash në tavolinë.
Kur dola t`i ujis lulet
Dëgjova një hingëllimë,
Kali ia kishte dhënë vrapit
Motra më tha:
Vrapoi pas ëndrrave tona,
Do të na i sjell natën.
Atë natë unë e motra
Ëndërruam si fluturat
Kali i vizatuar (1970)
Konotacionet e dashurisë
Po të vështrohet në pikëpamje të reflektimit ideor e stilistik, vargu i Alush Canajt del i kondensuar, si për qëmtimet e përzgjedhura të motiveve, për temën e çastit dhe gjithë-koheshe, për qartësinë e shprehjes artistike, pa labirinte të fjalës, por me nivelin e përkushtimit, për figurat joshëse të vargut, për vezullimin e pamjeve e të kënd-shikimeve të dukurive të jetës e të botës fëmijërore, për sinqeritetin e grishjes së lexuesit; po ashtu dhe për dendësinë e lehtësinë e formulimit të kumtit a të porosive poetike:
Si dy ylbere me shportat gëzime
Janë përherë vetullat e nënës sime!
Vetullat e nënës sime (1968)
Katër vjershat e ciklit Ty të dua sjellin temën e simpatisë të nivelit të klasës së shtatë. Margaritës i vardisen dy shokët e klasës: Ardi dhe Gimi. Padyshim ku ka simpati ka zili e rivalitet. Rivaliteti nuk është aq i ashpër, sepse gjithçka ende është e papërcaktuar te kjo moshë.
Valëzimeve e sëmbimeve të ndjenjave të Ardit dhe Gimit për Margaritën e bukur dhe çapkëne, gonxhe me kravatë, herë-herë nuk u fshehët dot përskuqja e fytyrave prej impulseve, kur puqen shikimet e ngjyrosura, ose prekjet drithëruese.
Si i paraqet shenjat e dashurisë të adoleshencës në vjershat e tija Alush Canaj? Cilin koncept për dashurinë e kësaj moshe do t`ua thadrojë të rinjve? Përgjigjja do të jetë e drejtpërdrejtë: konceptin e sinqeritetit. Mes epitetit e krahasimit dashuria është e kthjelltë si loti, si rreze dielli/ si valë gëzimi. Dashuria për poetin nismën e ka në konotacione çastesh: Si ylber pas shiu, në konotacione të përgjithësuara dukurish atmosferike: si shportë magjike, mbushur me dhunti, si lule me erë, si zogu me lara, në prehër të blerimit.
Koncepti i dashurisë shtrihet në përmasën e të së madhërishmes estetike, meqë krahasohet me detin e kaltër, vjen duke u për-tokëzuar në një pyll që vishet me gjethe, gjithnjë duke u zvogëluar e shndërruar në një manushaqe të çelur…
Ditari i copëzave artistike
Tri copëza të një ditari me reflekse lirike meditative, i hasim për herë të parë, si mbetje dorëshkrimesh nëpër fletore, falë kujdesit të Avdush Canajt.
Në të tri copëzat shënohet dita, data, muaji dhe viti. Alush Canaj gjashtëmbëdhjetë vjeç, adoleshent, por i pjekur reflekton për drithërimat e para të dashurisë… Ndjesia e ëmbël e dashurisë tashmë e kishte kapluar shpirtin rinor. Konotacioni i kësaj ndjeshmërie lidhet e kushtëzohet nga jone të dukshme e të padukshme… E dukshmja është personazhi i Fluromës. Shkasi është i paparashikueshëm… Fluromës ia shton ëmbëlsinë qerasja e një karameleje, shija e ëmbël e karameles… Jonet e ndërsjella joshin buzëqeshjen. Qeshjes ia shtojnë motivimin lulet e stinës… Stina shpaloste thesaret e jetës: grishja e majit, aroma dhe shija tunduese e puthjes… Puthja e Fluromës subjektin lirik e shpie në valët e magjepsjes, në ethet magjike të pagjumësisë… Në funksion të kësaj atmosfere është vetë mrekullia, dielli që i erdhi me agimin e ditës së re… Ndoshta një refleks poetik i Milosaos të De Radës? Tundimi i brendshëm do të dilte në syprinë … Nuk mbahej e fshehur ëmbëlsia… Më në fund dëshmonte prarimi i fytyrës, ose ndonjë pëllumb krah-shkruar…
Këto fragmente ditari të intimes janë tekste prozash poetike, përshkuar nga doza meditimi artistik. Kësisoj e besojmë dëshminë për shpërthimin e hershëm të prirjes artistike të këtij poeti, jeta e të cilit, po ashtu, u këput herët.
Gjuha e shkrimit, siç shihet nga këto copëza ditari meditues, është gegërishtja e pastër, por hasim dhe variante të përdorimit të përcjellores të trajtës gëzuar, guguruan e tjera. Atëbotë, Konsulta Gjuhësore e Prishtinës, më 1968, hartonte projektin për njësimin e varianteve të shkruara të shqipes, në një gjuhë të përbashkët kombëtare, të njësuar e të kodifikuar, në bashkë-pajtim me studiuesit e Tiranës për një gjuhë standarde.
Fenomeni letrar i trembëdhjetë vjetarit
Alush Canaj penën e tij të artë e sprovoi edhe në gjininë e prozës së shkurtë për fëmijë. Le t`i qasemi tregimit Ëndrra në ciklin Zemërarta me tregime origjinale.
Tregimi Ëndrra pa ndonjë para hyrje të stërholluar, drejtpërsëdrejti personazhin çapkën e fut në shtjellë. Gjumi ia shfaq ëndrrën dhe ëndrra krijesën e frikshme, arushën. Agroni shteg për të ikur nuk kishte, pos përballjes me arushë! Arusha e ëndrrës, ndonëse egërsirë, kësaj radhe kishte frenuar instinktet shtazarake! Kërkesat e saja për Agronin janë të pa rëndomta. Ajo nuk i vërsulet çunit që ta hajë! Madje, me autoritetin e frikës, arusha që në pyetjen e parë, duke e vënë re frikën e çapkënit, me një qasje të butë, gjithsesi të pa rëndomtë, e shtendos situatën e tendosur. Sido qoftë, ariu gjykatës për t`ia zbuluar gabimet Agron lazdronit, zbatoi masën e shtrëngimit me anë të kërcënimit.
Rrëfimi i gabimeve në formën e një ditari javor, shpalojnë dhe dëftojnë shkallë-shkallë fajësitë e Agronit, i cili tashmë po gjykohej nga një gjykatës i ëndrrave. Lutjeve për mëshirë dhe dëftimi i gabimeve të një pas njëshme, e zbusin gjykatësin e ëndrrave në trajtën e ariut. Arusha i shqipton qortimin Agronit, që herët tjera, nëse do të përsëriten fajet, Agroni sërish do të dilte para arushës.
Një gjetje e këtillë e përdorimit të instrumentit të frikës, si njëra nga mënyrat e detyrimit për korrigjimin e gabimeve te fëmijët, është çështje e diskutueshme për metodat bashkëkohore të edukimit qytetar të brezit të ri.
Arti letrar nuk hyn në rregullat e edukatës. Letërsia, në këtë rast, tregimi artistik reflekton për ngjarjet, formimin e personalitetit dhe dukuritë e mjedisit shoqëror me diskursin emocional-figurativ.
Tregimi Andrra ka vitin e botimit, më 1965. Ndoshta viti i shkrimit tij është më i hershëm? Autori i këtij tregimi interesant e të realizuar, Alush Canaj atëherë kishte vetëm 13 vjet! Në letrat e shqip-shkrimit kemi paraqitjen e një fenomeni letrar për admirim!
Ky tregim, për vlerat dhe porosinë që ngërthen, u përfshi në librin e leximit shkollor të ciklit fillor të viteve të shtatëdhjeta.
Dy tregimet e përkthyera nga gjuha serbe-kroate të shkrimtarit C. Kozlov Breshka dhe majmuni, dhe po nga i njëjti shkrimtar Dy diej, e sforcojnë pohimin e më hershëm për gjerësinë kulturore të këtij letrari të ri. Tregimet e këtilla me karaktere të fabulave, e vënë në pah shijen e përkthyesit dhe na rikthejnë në traditën e hershme të kultivimit të fabulës, që nga Ezopi antik, pastaj La Fonteni, Krillovi, N. Frashëri, A, Z. Çajupi, e tjerë.
Shqiponja e maleve
Në vëllimin përmbledhës të trashëgimisë poetike, artistike e kulturore të Alush Canajt, Mbrëmë e putha lirinë, përfshihen edhe shtatë poezi për të rritur: Shqiponja e maleve (1968), Nata e përgjakur (1971), Dy lule (1970), Ëndrra (1971), Të ftova, Pse, Po e ndiej. Në tri poezitë e fundit të kësaj renditjeje mungojnë datat e shkrimit, përkatësisht vitet. Çka ndodhi?
Poezia Shqiponja e maleve shpërfaq vrullin e dufin atdhetar të poetit. Jehona e Pesëqind vjetorit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut reflektoi fuqishëm te poeti… Ai i lajthitur nga frymëzimi djaloshar, i dukej se për të kishte ardhur ora e shumëpritur e historisë. Ndaj, nënvizoi apostrofën:
Kruja ajo qytezë krenare n`thellësi të kohës gjithmonë e re,
Në gurrat e pashterrura të gjakut rriti të madhin Skenderbe
Vargjet e këtilla apostrofojnë jehonën tej etnike të kryetrimit: Lekës së Madh-Skënderbeut shqiptar. Vijimi i shtjellimit pasohet me epitete të errëta, duke i përshkruar pushtuesit osmanlinj si kuçedra barbare; ndërsa me intonacion thirrmor vihen në funksion virtytet dhe forcimi i karakterit luftarak, duke dëftuar çerdhen e shqiponjave e t` kuqit bajrak. Më tej vargjet e poezisë marrin rolin e diskursit rrëfimtar; sepse nga dëshira e autorit, që të forcohen ndjenjat dhe ideja, dobësohet arsenali figurativ i kësaj poezie, ajo ngufatet nga fjalori prozaik. Ky fjalor e përjashton frymëmarrjen figurative të poezisë.
Te ky nivel i vjershërimit, vërehet se autorit ende nuk i është pjekur përvoja krijuese; mirëpo, guximi për shqiptimin e mesazhit atdhetar ishte i admirueshëm, madje i rrezikshëm!
Digresion
Në Sallën e Universitetit të Punëtorëve, ashtu quhej atëherë, kati i dytë, Galeria e sotme e Arteve në Teatrin e Gjilanit, leximi i poezisë Shqiponja e maleve nga Alush Canaj, me tone të ndezura, në njërën nga orët letrare, pushtetarëve të pranishëm, të djersitur, iu erdhi si një dush i ftohtë!
Qëndresa, dhimbja dhe etika
Poezia Nata e përgjakur është ndërtuar kryesisht me ritmin e gjashtërrokëshit. Këtu merret për trajtim tematika e LNÇ-së; figura e Emin Durakut që dergjej në shtrat i plagosur për vdekje. Kjo poezi ka 82 vargje. Poeti spikati tri aspekte të dëshmorit: qëndresën, dhimbjen dhe etikën. Sa peshoi dhimbja dhe lotët, po aq peshonte për nënën, qëllimi i ndarjes nga jeta me faqe të bardhë:
Fytyrën ma ndrite!
Ngushëllimi i vërtetë i nënës për birin që po vdiste është faqe-bardhësia e tij, dhe, shpresa e idealit për liri. Vjershëtari thirrmorit pohues ose mohues me fjalëza të përsëritura:
Jo…!
Jo, jo, ne s`ndahemi,
Një jemi. Me plis.
i mëshoi fort çdo tentimi për mos përtrollitje të shenjës etnike-plisit, themelit të këtij trualli, si dhe nënvizoi toponimet e betejave tona, si: Kika, Sharri, Korabi, Carraleva, Landivica… Këto arena malesh e fushash në kujtesën historike edhe sot:
Gjëmojnë e
S`ndalen dot
Vargjet e parandjenjës së gjëmës
Poezitë: Dy lule (1970), Ëndrra (1971), dëftojnë se në botën shpirtërore të poetit ishte thyer diçka, se kishte hyrë ndjenja e fortë e mallëngjimit. Poetin e përshkonin ndjenja të tilla, që vinin duke ia zmadhuar mallëngjimin, por pritjes tij ende s`iu kishin venitur shpresat:
N` kopshtin tim plot me lule të kuqe
Një ditë do të çelë imja burbuqe!
Dy lule (1970)
Te poezia Andrra kemi mistifikimin e dashurisë… Kali i gjakimit të poetit nuk hedh hapat, as nuk hingëllinë, as merr vrapin. Duke e marrë me të mirë e përgëledhe në qafë e kokë, sakaq ndodh mrekullia, kali u shndërrua në vashën bjondinë! Fantastikja dhe realja, ëndrra dhe zhgjëndrra e këtij shtjellimi na fusin në zonën enigmatike të jetës. Shndërrimi, metamorfoza, shqetësimi, pasiguria për vashën e ëndrrave të tija, biondinën, për dukjen dhe metamorfozën e saj, para syve të subjektit lirik…? Si duket janë shenja psikike, për plagën e hapur e të pariparueshme të zemrës e të shpirtit…
Kjo gjendje e tendosur shpirtërore ndjehet e vërehet në poezitë: Të ftova, Pse dhe si përmbyllës tendosjeje në poezinë Po e ndiej… Tashti në shpirtin e djaloshit, të simpatikut leshverdhë, me flokë krela-krela, zotëron zymtësia, trazimi, tmerri, frika dhe parandjenja:
sa shumë më urren jeta!
Gradacioni i parandjenjës vjen duke u rritur… Ai thotë:
dikush bukurinë po ma rrëmben
po e venit zemrën time të njomë…
O Apolon, pse ike prej meje?
Dikush i trajtës djallëzore e ndiqte poetin… Ndjekja i kishte hyrë në shpirt… Kush?!
Poeti tashmë i tjetërsuar kishte humbur besimin në më të çmuarën… Pse për çdo ditë i fikej:
nga një kandil,
nga një dëshirë,
nga një shpresë,
nga një ëndërr…
Kush ia fikte e thante damarët e gjakut e të shpirtit? Këtë nuk e dëftoi poeti, por për të gjallët enigma e tij ka zbërthim.
Ai gjëmën e jetës e të dramës tij e përkufizoi:
Sa e pamëshirshme qenka jeta…!
Shtegut magjik të konsideratave
Periudha prej tetë vitesh e paraqitjes së Alush Canajt, në faqet e gazetave dhe të revistave të përkohshme për fëmijë, ia hapi shtegun magjik, për të hyrë në zemra dhe në kujtesë të lexuesve të vegjël e të moshuar. Ai gjithnjë afirmohej pas çdo paraqitjeje, duke zgjuar vëmendjet e atyre që e kishin parë si lastar, por rritej si një lis me degë e hije freskuese për shtegtarët e fushës së letrave shqipe.
Konsiderata për Alush Canajn, si poet me ngrohtësi e dëlirësi të pëlqyera, si personalitet i letrave shqipe, kryesisht me gojë, por dhe me shkrime të ndryshme, kishin shfaqur poetë, shkrimtarë e veprimtarë, si: Ali Huruglica, Beqir Musliu, Hajro Ulqinaku, Musa Ramadani, Zejnullah Halili, Rifat Kukaj, Nexhat Halimi, Fejzi Bojku, Arif Demolli, Shefik Shkodra, Sabile Keçmezi-Basha, Hydajet Hyseni, Faik Shkodra, Haxhi Vokshi, Sabit Rrustemi, Zymber Elshani, Fatmir Sejdiu…
Afirmimin e Alushi Canajt, qoftë si varg-shkrues, qoftë si tregimtar, si lexues i pasionuar dhe kritik i leximit; me paraqitjet e tija simpatike në orët letrare, të cilat i organizonim së bashku, syri dhe veshi i Sigurimit Jugosllav do ta piketojë … Ai konsiderohej i rebeluari kundër regjimit.
Përkitazi përurimit të vëllimit Vals veror, në vitin 1992, njëzet vjet pas vdekjes, madje në periudhën e përndjekjeve e të represionit të kryekriminelit Milosheviq, shkrimtari gjilanas, i përmasave kombëtare Beqir Musliu, në shkrimin e tij te Zëri i rinisë, pa ekuivokë pohonte: Alushin e vranë siç e vranë edhe Rexhep Elmazin e poetë të tjerë. Mendimet që i kam patur për poezinë e Alushit, i kam edhe sot, niveli i poezisë së tij është edhe sot. Shihet vrulli i tij, gjakimi i tij, ngutja e tij në jetë.
Pengu i jetës
Duke qenë shok klase e banke në gjimnaz, i pandashëm me Alush Canajn, ne ishim të pandarë edhe shpirtërisht. Ky pohim del mbi rrënjët e thella të dhimbjes… Lisi është kalbur, por rrënjat e tija kanë mbetur në mua, si dhe kërkimi i përhershëm i hijes tij, i pengut jetësor në shpirtin tim… Se si iku, se si na e mori djalli?!…
Alushi prore më shikon nga ndonjë kënd i qytetit… Më grish… Më grishin fragmentet e shkruara e të pashkruara të tija për t`i përmbushur… Lidhjet me Alush Canajn, edhe pas dyzetegjashtë vitesh, mbesin të pashkëputura… Gjurmët e hapave dhe bota e tij rinore përherë më dëftojnë Atë, materien e gjallë dhe shpirtin e tij… Ndoshta të shartuar në shpirtin tim?!…
