Do të dua më shumë pas luftës

Timo Mërkuri

DO TË DUA MË SHUMË PAS LUFTËS

( Nxitur nga poezia, “E kisha ndërmend”, pjesë e vëllimit poetik TROKITJE TË PRUSHTA të Albina Idrizit, edituar nga Shtëpia botuese BEQIR MUSLIU, 2022 )

I –
Poezia shqipe ka perla poetike për dashurinë, të krijuara në kohë, mënyrë dhe treva të ndryshme, ku një cikël të tillë poetik, të ndërtuar si një lulishte ku erëmojnë fjalë të ngrohta dashurie edhe në kohë të sertë lufte e gjejmë te libri “Trokitje të prushta” të Albina Idrizit. Interesante është ndërtimi strukturor i këtij cikli në formën e një mozaiku lulesh rreth një monumenti, identitetin e të cilit poetja e jep me cilësorin “i dashur” dhe të krijohet përshtypja se gjithë lulet çelin dhe erëmojnë për t’ja bërë sa më të bukur qëndrimin mes tyre këtij personi të dashur . Kemi shkruar për poezinë e këtij libri poetik, por një rilexim i çastit i disa poezive më shfaqi një dukuri që nuk i kisha kushtuar vëmëndje më parë, pikërisht lidhjen organike dhe shkakësore të disa poezive mes tyre, ku ndërsa lidhja organike qëndron kryesisht te tema, lidhja shkakësore ka të bëjë me situatën e përjetuar nga poetja, e cila ka ndikuar në krijimin e tyre. Poezitë që kanë lidhje të dukshme shkakësore dhe organike mes tyre, pavarësisht kohës kur janë shkruar, por që e kanë fillesën në periudhën e luftës janë : “E kisha ndërmend” (f.68) “Në ditlindjen e Jonës” (f. 35), “Gjej diçka të bukur” (f. 85), etj. por ju ftoj që këtë lidhje mes tyre ta shpalosim gjatë shqyrtimit poetik të tyre.

II –
E themi qysh në krye se poezia e Albina Idrizit ka natyrshmri, ajo rrjedh si ujët e një burimi, pa rrëmbim e tërsëllimë, por me një gurgullimë të ëmbël si melodi violine, që të ndjell ta shoqërosh më një fërshëllimë kënge dashurie të dëgjuar diku apo të improvizuar në çast. Është një rrjedhje e qetë uji të pastër, e shumta mbart me vete, si përroi kur mbart një gjethe mbi valë, një metaforë që të bën të kthesh kokën dhe ta soditësh me kënaqësi. Është një ujë i freskët dhe i ftohtë burimi që të freskon dhe dëshiron që të pish përsëri e përsëri dhe të mos largohesh prej tij.

Poezia “E kisha ndërmend”(f.68) e Albina Idrizit është një poezi dashurie, por që duhet parë e ndjerë përtej emocioneve dhe ndjesive të një një dashurie në një periudhe të vështirë lufte. Ideja kryesore e poezisë është dashuria që rritet dhe thellohet pikërisht pasi i ka rezistuar dëmtimit në një periudhë të vështirë lufte, pavarësisht tkurjeve që i ka diktuar ajo. Është i njohur fakti se lufta i ndryshon njerëzit, ndryshon psikologjinë dhe botën e tyre shpirtërore, i bën ata më të ashpër dhe u dëmton shijet dhe finesën. Dashuria në kohë lufte është si lulja “mos më prek” e cila i mbledh petalet dhe gjethet në një kontakt të huaj, madje në realitetin kosovar nuset e reja dhe vajzat kosovare bënin ngjyrime në fytyrë që të shëmtonin pamjen e tyre fizike, për të larguar në këtë mënyrë synimet e paramilitarëve serbë , të cilët kërkonin vajza dhe nuse të reja e të bukura (nuset dhe vajzat kosovare janë të gjitha të bukura) për t’i dhunuar.

Në poezinë e cituar, lufta e Kosovës nuk ka ndryshuar dashurinë e poetes, thellësinë dhe qashtërsinë e saj, lufta ka ndryshuar poeten si njeri. Nuk është më ajo vajza që u lumturohej luleve dhe zogjve, që ëndërronte ardhjen e të dashurit mbështetur në parvazin e dritares e fshehur pas luleve, në dritare tashmë ajo del e sheh mos vijnë drejt shtëpisë patrullat ushtarake serbe dhe lemeria që ata sjellin. Ngjarjet që kishte parë e dëgjuar, e bënë ta shohë jetën ndryshe, njëkohësisht edhe njeriun ndryshe ta shohë. Nuk vrapon më nëpër kopshtije, qoftë edhe ato imagjinative, për të shkuar në takim me të dashurin por shmang çdo lëvizje vetëm. Në këto kushte disa premtime të mëhershme mbeten pa u mbajtur, jo pse nuk deshi, por sepse ato i zunë gërmadhat e luftës përfund. Ato u masakruan, u vranë e u varrosën bashkë me imazhin e ëndërruar të jetës që kishte deri atëherë dhe në vend të tyre u krijuan imazhet e lemerishme të luftës: shokë dhe shoqe të vrarë, shoqe të dhunuara nga paramilitarët, familje të masakruara, varre të përbashkëta etj. “Sot, premtimi dergjet/gërmadhave të ëndrrave tona, diku” (f.68) tregon poetja, sikur tregon një varr masiv, diku në një shteg mali a vend në fushë. Dashuria u struk si një zog në degët e zemrës, për të mos u parë, duke u privuar në këtë mënyrë dhe nga bukuria që afronte bota. Ishte kohë lufte, Kosova digjej skaj më skaj, dhe kur digjet shtëpia njerëzit nxitojnë të dalin jashtë, sa më larg zjarrit, më kurajozët përpiqen të shpëtojnë nga zjarri sendet me vlerë dhe dokumentet, pastaj i hedhin ujë zjarrit për ta fikur, askush nuk mendon të vaditë lulet në obor. “Çmenduri qe dashuria atëbotë/apo qe kohë e çmendur /për t’u dashtë” pyet poetja, pse në atë kohë lufte ku përdhunimet ishin shndruar në një armë më të tmerrshme se tanket e katjushat, vajzat nuk patën kohë t’i këndojnë dashurisë, ato fshiheshin brenda heshtjes, nuk kishin kohë të qëndisnin ëndrrat, duhej të rendnin e të mjekonin plagët: “Duhej zë të heshtje krismat,/puthje të qepje plagë,/përqafime të ngjitje gjymtyrë,/arna shpresash, oh sa duheshin,/të mbaje shpirtin gjallë”. Ishte koha që dhe vetë dashuria ishte e rrezikshme, sepse fakti që mbartte shpresë për një jetë më të mirë, mbartte në shpirt rezistencën e egzistencës së lirë. Pikërisht këtë shpresë donte të thyente armiku, këtë donte të godiste me armët e zjarrit apo të dhunimit të grave dhe vajzave, ndaj të rinjtë e realizonin dashurinë si dy zogj në fluturim, që ulen në një degë, fshehtas mes gjetheve për të çukitur puthje me nxitim, që të cicërijnë fragmente këngësh, sepse si zogj e nisën dashurinë: “Dora ime në tënden/… një trishtil i tulatur/në pritje të zërit” (f.65).

III –
Koha e luftës është një periudhë e veçantë e jetës së një individi dhe e shoqërisë në tërësi. Konfliktet dhe luftërat kanë një ndikim të thellë në personalitetin, psikologjinë dhe jetën e njerëzve, dhe pasojat e këtij ndryshimi mund të ndihen për një kohë të gjatë edhe pas mbarimit të luftës. Disa aspekte të këtij ndikimi përfshijnë:

Traumat dhe stresi i luftës:
Njerëzit që jetojnë në zona të prekura nga lufta përjetojnë trauma dhe strese të mëdha, ata mund të përballen me vuajtje të thella emocionale dhe psikologjike si pasojë e eksperiencave traumatike të shëndetit të tyre fizik dhe emocional, humbjes së miqve dhe familjarëve, dëmeve të pasurisë, dhe frikës së vdekjes.

Ndryshimi i personalitetit:
Traumës dhe stresit të luftës mund t’u nënshtrohet dhe ndryshimi i personalitetit. Njerëzit mund të ndryshojnë sjelljen, qëndrimin dhe perceptimin e tyre, madje ndonjëherë ndryshimet janë të dukshme dhe të ndjeshme, siç janë dukuri dhe shfaqje të një agresiviteti të rritur, ndjenjat e përulësisë, tërheqja nga marrëdhëniet dashurore etj. Është provuar se në raste të tilla burrat fajësojnë të tjerët ndërsa gratë fajësojnë veten, ndaj mbledhin forcat shpirtërore dhe i shmangen me largim luftës.

Ndikimi në aftësitë dhe aftësitë emocionale:
Trauma e luftës mund të ndikojnë në aftësitë emocionale dhe mendore të individëve, deri aty sa që disa mund të përjetojnë vështirësi në kontrollin e emocioneve, në marrëdhëniet me të tjerët dhe në mënyrën sesi ata i përballen me sfidat e jetës së përditshme.

Depresioni dhe ankthi:
Pashmangshmërisht, trauma e luftës mund të sjellë pas vetes shfaqjen e depresionit dhe ankthit, madje ato mund të shkaktojnë një ndjesi të përgjithshme të shqetësuar dhe të papërshtatshme ndaj botës.
Pasojat e ndryshimeve të personalitetit dhe ndjesive të thella emocionale mund të ndikojnë në marrëdhëniet e individëve me veten dhe me shoqërinë, ku njerëzit mund të ndihen të ndarë nga realiteti, të izoluar dhe të ndikuar në mënyrë të ndryshme nga dëshirat dhe qëllimet e tyre të mëparshme.
Pra, ndryshimi i personalitetit dhe psikologjisë së njerëzve gjatë luftës dhe ndikimi i këtyre ndryshimeve në jetën e tyre është një aspekt i rëndësishëm i aftësisë së njerëzve për të përjetuar, për të kuptuar dhe për të përballuar ndryshimet dhe sfidat e jetës në kushte të vështira.

Në kontekstin e poezisë, vargjet e para:”E kisha ndërmend/të të dua, pas luftës, më shumë,/ishte premtimi që i bëra vetes/me zë të lartë” shfaq dëshirën e madhe dhe të thellë që ndjen poetja për të dashur më shumë pas periudhës së luftës, kur do të ishte e lirë për të shfaqur gjithë dashurinë që ajo ushqente për të dashurin, madje dhe për të kompesuar kohën e humbur. Në kontekstin e poezisë ky varg lexohet : “të kam dashur dhe të dua, por do të dua më shumë pas lufte , kur të jemi të lirë që të shfaqim dashurinë tonë”. Dashuria e vërtetë pranon në heshtje dhe premton me pëshpërimë.

Fraza “E kisha ndërmend të të dua, pas luftës, më shumë” përdor një sintaksë të qartë dhe të thjeshtë, që ndihmon të komunikohet drejtëpërdrejtë ndjenja e autores. Ky varg tregon për ndjenjën e thellë të dashurisë dhe nevojën për t’u lidhur më fort pas një periudhe kaq tronditëse siç është lufta. Kontrasti midis luftës dhe dashurisë krijon një tension emocional që ngre kuriozitetin e lexuesit.

IV –

Analiza Psikologjike:

Vargu i parë tregon për një ndryshim në aspektin pozitiv të mendimit dhe ndjenjave të heroit pas luftës, ndryshim që është shprehur përmes dëshirës për të dashur më shumë. Pas një periudhe të konfliktit dhe turbullirave të luftës, njerëzit ndihen më të ndjeshëm ndaj ndjenjave të tyre dhe thellojnë marrëdhëniet emocionale. Dëshira për të dashur më shumë mund të reflektojë një lloj ndryshimi mbi jetën dhe vlerat e jetës, që ndodh pas periudhës së luftës. Ndërkohë që lufta mund të sjellë trauma dhe humbje, ajo gjithashtu nxit reflektim dhe rikonsiderim të dashurisë dhe mënyrës se si njerëzit shohin dhe përjetojnë dashurinë dhe lidhjet emocionale.

Premtimi që i bëhet vetes “me zë të lartë” tregon për një angazhim të fortë dhe një lloj vendosmërie për të ndjekur këtë dëshirë, për të dashur më shumë, për të “kompesuar” mungesat e kohës së luftës. Vetë përdorimi i zërit të lartë simbolizon përkushtimin dhe dëshirën e fuqishme për të ndjekur ndjenjat e reja të shprehura publikisht.

Sintaksa e vargut, me përdorimin e fjalëve “të të dua” në fillim dhe “pas luftës, më shumë” në fund, krijon një ndjenjë të përforcimit të dëshirës dhe kjo ndjenjë e përforcuar ndihmon në përshkrimin e intensitetit të ndjenjave dhe dëshirës për të thelluar marrëdhënien pas një periudhe të mundimshme si lufta.
Të kuptohemi, këto vargje nuk e mohojnë dashurinë gjatë luftës apo para saj, por tregojnë për një ndryshim në thellësinë dhe dëshirën e dashurisë pas luftës. Kjo tregon se ndjenjat e dashurisë mund të jenë të pranishme edhe gjatë kohës së konfliktit, por pas luftës, ato mund të rriten, thellohen dhe zgjerohen më shumë, pse ndërkohë lufta mund të sjellë sfida dhe vështirësi që pengojnë shprehjen e lirshme të ndjenjave. Janë pasojat e saj (të luftës) që shkaktojnë një ndjesi dhe rritje intensiteti të dëshirës për të dashur më shumë dhe më thellë. Këto vargje janë një manifestim i forcimit të dashurisë pas një periudhe lufte, e cila mund të jetë vetëm një aspekt i ndikimit të saj në emocionet dhe ndjenjat e njerëzve.
Të kuptojmë se ky ndikim psikologjik dhe emocional shpaloset në mënyrë të ndjeshme në poezi dhe lidhet ngushtë me disa tema filozofike të thella, siç janë ndryshimi, identiteti dhe premtimi.

Ndryshimi dhe Identiteti:

Ndryshimi është një temë thelbësore në poezi. Personazhet (poetja dhe i dashuri) përjetojnë ndryshime thelbësore pas luftës, duke u ndjerë tjetërsuar dhe të ndarë nga koha e kaluar. Ky ndryshim shprehet në mënyrë simbolike me vargjet: “unë grua, ti burrë, pa qenë kurrë dashnorë.” duke shfaqur ndjenjën e ndryshimit të identitetit dhe marrëdhënieve që kanë përjetuar.

Premtimi dhe Dëshira:

Tema e premtimit është theksuar në poezi, e cila nënkupton dëshirën e thellë dhe premtimin për të dashur më shumë. Ky premtim përdoret për të përshkruar një dëshirë të fuqishme për të rikuperuar, forcuar dhe thelluar marrëdhënien pas një periudhe të vështirë, periudhë që gjithsesi kishte kufizuar edhe vetë hapësirat e shfaqjes së dashurisë dhe realizimit të saj. Kjo lidhet me aspektin filozofik të premtimit e përkushtimit, ku njerëzit përpiqen të mbajnë fjalën e tyre dhe të rikthehen tek dëshirat e tyre më të thella.

Ngritja e Një Pyetjeje Filozofike:

oezia vë theksin në pyetjen filozofike mbi ndryshimin dhe identitetin. Si ndryshojmë si njerëz dhe si ndikojnë ngjarjet e jashtme në përvojën tonë personale? Kjo pyetje sjell në vëmendje ndjenjën e humbjes dhe rritjes, të ndryshimeve që ndodhin brenda nesh dhe si ato ndikojnë në perceptimin dhe marrëdhëniet me të tjerët.

Shoqërimi me Vargjet:

“E kisha ndërmend / të të dua, pas luftës, më shumë,” tregon për ndjenjën e dëshirës dhe premtimit për të dashur më thellë pas një periudhe të trazuar. Këtu ndihmohet që të paraqiten dëshirat e fuqishme dhe motivimi për të ndjekur ndjenjat e reja pas sfidave nëpërmjet vargjeve:

“ishte premtimi që i bëra vetes / me zë të lartë.” – ku premtimi tregon për një angazhim të fuqishëm emocional dhe morali. Zëri i lartë paraqet një vendosmë-ri dhe premtim që ka pasur shumë rëndësi për personazhin.

“unë grua, ti burrë, pa qenë kurrë dashnorë.” Varg që tregon për ndryshimin dhe ndjenjën e tjetërsimit të personazheve, ku identiteti i tyre ka ndryshuar dhe marrëdhënia e tyre është transformuar nga ndryshimet.

Pra, poezia “E kisha ndërmend”, ndërthur thellësinë emocionale me refleksionet filozofike mbi ndryshimin dhe identitetin, duke krijuar një tekst të pasur që shpreh ndikimin e luftës në emocionet dhe mendimet e njerëzve, duke sjellë pyetje për marrëdhëniet, dëshirat dhe premtimet tona në një kohë kaq turbulluese. Janë tepër të natyrshme hamendësimet e partnerit se ndoshta gjatë luftës nuk e paska dashur shumë, por këto janë ndikime të klimës së luftës ashtu si në një kohë dimri, në një kollitje të zakonshme njeriu, hamendëson se është ftohur.

V –
Kjo poezi e Albina Idrizit, përveçse karakterit universal dhe tipareve psikologjike ka dhe tipare personale, pasi lidhet me përjetimet e saj në periudhën e luftës në Kosovë në fillim viti 1999 kur poetja u shtrua për një operacion cezarian, situatë të cilën e ka dhënë poetikisht te poezia “Në ditlindjen e Jonës”(f.35) ku shkruan: “Kur linde ti/nuk kishte zogj/t’u huazoja cicërimën për ninullë,/as lule të të uroja/ “mirëseerdhe bijë”./Një trisht i murrmë/ qarkullonte damarëve të mi,/e rrahjet e zemrës/numërorin ankthin/e së papriturës/në tmerr lufte”.

Situata e luftës kishte bërë që pjesa më e madhe e kuadrit mjekësor të spitalit të largoheshin dhe ajo pakicë që kishte mbetur nuk mund të bënin shumë. Qëndrimi i saj në Gjilan ishte i vështirë, në shënjestër të ushtrisë militare serbe, sepse bashkëshorti vinte nga një familje në zë për veprimtari atdhetare, si pasardhës të Idriz Seferit. Mirëpo pikërisht fakti që bashkëshorti ishte nipi i Idriz Seferit, krahas rrezikut kishte në vetvete edhe shpëtimin. Kështu, duke qenë akoma lehonë me foshnjën në krah, në pamundësi të udhëtonin drejt Shqipërisë si shumica, të dy u detyruan të zhvendoseshin në Terrnovc, fshatin ku lindi poetja, e të strehoheshin tek të afërmit e saj. Gjatë kësaj kohe gjendja e saj qe përkeqësuar si rezultat i rrethanave të kohës dhe mjekimi joadekuat për rastin në të cilin gjendej poetja. E megjithatë, fituan bashkë vajzën e posalindur.

Kur e mësova këtë histori s’di pse mu kujtua poezia : “Die Lösung”(Zgjidhja) e Bertold Brehtit ku shkruante se “Luftën nuk e fitoi as Stalini dhe as Çurçilli/ Luftën e fitova unë, që rrita fëmijët e mi.”
Në këtë kontekst ne themi se vërtet luftën e fitoi Albina, e cila mundi të shpëtonte vetë dhe të rriste fëmijën e saj lindur në atë lemeri lufte. Ne vlerësojmë se heroi i vërtetë i këtyre fitoreve ishte i shoqi, ai djali i urtë dhe i qetë. A e dini se trimëria dhe heroizmi shpesh herë kanë fytyrë të thjeshtë njeriu të zakonshëm?

Të shpëtosh një nënë lehonë dhe bijën e saj të porsa lindur nga një rrezik fatal i një lufte mizore është një heroizëm i vërtetë. Hebrejtë kanë një fjalë të madhe: “Kush shpëton një jetë ka shpëtuar një botë të tërë”, në rastin tonë janë shpëtuar dy jetë, pra dy botë nga më të bukurat që ka krijuar Zoti mbi dhe. Fakti që ai shpëtoi gruan dhe foshnjën e vetë në një gjëndje të pashpresë e lartëson dhe e shënjtëron heroizmin. Ishte pikërisht ky akt që e shpëtoi dhe e ndryshoi Albinën nga ndikimi negativ i luftës, pse pa që në krah nuk kishte thjeshtë një burrë, por kishte një hero, që ishte i gatshëm të bënte çdo sakrificë për atë dhe fëmijët. Atë, jo vetëm që ajo do ta donte, atë do ta adhuronte, dhe në këtë kontekst as era s’mund ta përkëdhelte më me dashuri se sa ajo, as dielli nuk mund ta ngrohte me rrezet e tij si shikimi i saj dhe atë vetë asnjë bunker nuk mund ta mbronte sa dashuria e tij. Prandaj dhe për këtë themi se luftën e fitoi Albina Idrizi, pse ajo fitoi dhe shpëtoi dhe dashurinë e saj, atë dashuri, e cila ka nevojë për praninë e tij si domosdoshmëria e oksigjenit për jetën: “Çfarë? Nuk është me rëndësi,/unë veç kam mall, i dashur,/ mall për tëndin sy,/ndaj dua ta shoh ditën/ ashtu siç e sheh ti”. (f.86).

A e ndjeni dhe ju si depërton dashuria mes vargjeve si drita e diellit mes pemëve?

VI –
Analiza e Stilit:

Poezia “E kisha ndërmend” shquhet për stilin e saj të thellë emocional dhe imazhet e ngarkuara që shpalosin ndjenjat dhe marrëdhëniet e personazheve. Stili përdor ndjeshmërinë e metaforave dhe simboleve për të krijuar një ambient të thellë emocional dhe për të sjellë në pah ndryshimet e thella të identitetit dhe marrëdhënieve.

Metaforat, Imazhet dhe Simbolet:

Metafora “gërmadhat e ëndrrave tona” përshkruan kujtimet, ëndërrat dhe dëshirat që mbeten në shpirtin e personazheve pa u realizuar si pasojë e ndikimeve të luftës.
Imazhi “puthje të qepje plagë” përdoret për të përshkruar procesin e shërimit emocional dhe marrëdhënien që përpiqen të rindërtojnë, ku plaga simbolizon dëmet e pësuara gjatë luftës dhe puthja përshkruan një tentim për t’u shëruar.

“arna shpresash” simbolizon dëshirat dhe ëndrrat e thella të personazheve për të ndërtuar një të ardhme më të ndritshme, ku “arna” shfaqet në vetëvete si një imazh i fuqishëm që ndihmon për të mbajtur shpirtin gjallë.

Vargu, Fjala dhe Gjuha:

Vargu fillestar, “E kisha ndërmend / të të dua, pas luftës, më shumë,” ka një ndërthurje të thellë emocionale dhe kuptimore. Përdorimi i fjalës “ndërmend” përshkruan një dëshirë të thellë dhe një mendje të përshpejtuar për të dashur më thellë. Fjala “luftë” ngarkohet me kontekstin e ngjarjeve të trazuara dhe konfliktit, ndërsa fjalët “më shumë” shtojnë ndjenjën e forcimit të dëshirës për më shumë dashuri.

Gjuha e poezisë është emocionale dhe imazhore. Përdorimi i fjalëve si “arna shpresash”, “puthje të qepje plagë” dhe “gërmadhat e ëndrrave tona” krijojnë një pamje vizuale dhe ndihmojnë lexuesin të lidhet me emocionet dhe përvojat e personazheve. Gjuha e thjeshtë dhe e ndjeshme përdoret për të komunikuar thelbin emocional në mënyrë të qartë.

Ritmi dhe Ritmika:

Poezia ka një ritëm të ngadalshëm dhe të ngrohtë, që rrethon lexuesin në një atmosferë të reflektimit dhe emocionit. Ky ritëm ndihmon në thellimin e ndjenjave dhe përkushtimit ndaj fjalëve dhe imazheve. Në vargjet e shkurtra dhe të qarta, ritmika e poezisë rregullon ndjenjat dhe mendimet e lexuesit, duke e bërë më të lehtë të kapërcejë emocionet dhe ndikimet që poezia transmeton.

Prandaj po e sjell të plotë:

Albina Idrizi

E KISHA NDËRMEND
E kisha ndërmend
të të dua, pas luftës, më shumë,
ishte premtimi që i bëra vetes
me zë të lartë.
Çmenduri qe dashuria atëbotë
apo qe kohë e çmendur
për t’u dashtë.
Duhej zë të heshtje krismat,
puthje të qepje plagë,
përqafime të ngjitje gjymtyrë,
arna shpresash, oh sa duheshin,
të mbaje shpirtin gjallë.
U gdhimë një ditë, papritur
të tjetërsuar si të tjerë shumë,
unë grua,
ti burrë,
pa qenë kurrë dashnorë.
Sot, premtimi dergjet
gërmadhave të ëndrrave tona, diku.f.68