FJALA POETIKE SI DËSHMI NDERIMI DHE DASHURIE
( Për librin me poezi të zgjedhura për Agim Ramadanin, FRYMËSI AMSHIMI, botuar kohë më parë ( prill, 2023 ) nga SHB “Beqir Musliu” )
…
“Çdo ndërtese i vihen themelet në dhé. Edhe në vorr, prandaj në hijshëm duhet të jemi gurët e themelit të njasaj binaje të cilën sot e quejmë Shqipní”.
Atë Anton Harapi
Poetët, siç ka ndodhur dhe me prozatorët dhe dramaturgët, në krijesat e tyre letrare i kanë përjetësuar veprimet dhe bëmat që kanë hequr peshë në gjallimin e një populli; i kanë përjetësuar ngjarjet, ngadhënjimet, por dhe fatkeqësitë; personat që janë lidhur me ato ngjarje e veprime dhe flijimi i të cilëve ka qenë i qenësishëm. Kjo dukuri ka zënë fill qysh në kohë të lashta, kur veprat letrare poetike kanë lindur dhe janë përcjellë vetëm gojarisht, prej një individi te tjetri, prej një brezi në tjetrin. Janë raste të panumërta në letërsitë e ndryshme gojore, ku përligjet kjo dukuri dhe ky veprim.
Kjo ka ndodhur dhe në letërsinë tonë shqipe: këngë, kallëzime, anekdota etj., i kanë bërë të pavdekshëm ngjarjet dhe figurat e ndryshme gjatë historisë së popullit tonë.
Ngjashëm ka ndodhur dhe me veprat e letërsisë sonë të shkruar. Janë një varg krijime llojesh të ndryshme letrare: poezi, poema, tregime, novela, romane, drama, që u janë kushtuar ngjarjeve dhe individëve, duke filluar nga veprat e para që i njeh letërsia jonë.
Kjo trashëgimi shumëfish e rëndësishme është përcjellë nga një brez në tjetrin dhe si e tillë u bë pjesë e jetesës së popullit dhe e ndërgjegjes kombëtare.
Nuk duhet shumë mund për ta konkretizuar këtë dukuri të trashëguar e të pasuruar nëpër rrjedhë të qindvjetshave. Po përmend këtu, fjala vjen, atë që thuhet në librin e parë të botuar në gjuhën tonë të njohur deri më sot – “Mesharin” e Gjon Bdek Buzukut, të botuar më 1555 . Në psalmet që i kishte hartuar vetë Buzuku, që janë poezitë e para të botuara në gjuhën tonë , ai shkruan se ato ua kushtonte Hyjit dhe njerëzve të gjuhës e të gjakut të tij: e për gjithë njerëzit të mī ņ gjakut sim . Ngjashëm vepruan dhe dy shkrimtarët, pasardhës të Buzukut, Pjetër Budi dhe Pjetër Bogdani. I pari shkruan se veprat, brenda tyre dhe poezitë që i kishte hartuar dhe i botonte në veprat “Doktrina e krishterë” (1618), “Pasqyra e të rrëfyemit” (1621) dhe “Rituali roman” (1621), ua kushtonte njerëzve të botës së tij (priftërinjve dhe besimtarëve të Arbënit), në mënyrë që t’i shfrytëzojnë dhe t’i bëjnë të vetat: Nd’ Arbënë me ua dërguom, / Për kishë e për munështīr / Pak ndë mend me i trazuom . Për të njëjtin qëllim edhe Pjetër Bogdani e shkroi veprën “Çeta e profetëve” (1685); kur do ta sjellë atë në atdhe, në Arbëri (meqenëse libri ishte botuar në Itali), do të jetë një qiri për ta ndriçuar atdheun e tij të varfër: “[…] ashtu qi kur të kthenje prej dheut sinë të keshe nji qirí ndezunë ndorë, për të ndritunë atë të vobek dhē t’ Arbënit e të Shërbísë, i silli e madhe pjesë flet arbënisht […] ”.
Këtë traditë e përligjin dhe krijimet e shumta letrare që i janë kushtuar Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, pastaj shkrimtarëve Naim Frashrit e Gjergj Fishtës, shenjtëreshës, Nënës Tereze, për të mos i përmendur të tjerët.
Brenda kësaj trashëgimie të çmuar, bëjnë pjesë dhe poezitë që i kushtohen heroit të kombit, Agim Ramadanit (1966 – 1999). Ky udhëheqës ushtarak ishte njëri ndër hartuesit dhe përmbushësit e planit për thyerjen e kufirit. Pra, falë aftësisë, veprimit dhe të trimërisë së tij, si njëri nga komandantët e Ushtrisë çlirimtare të Kosovës (UÇK) në Betejën e Koshares (të zhvilluar nga data 9 deri më 11 prill të vitit 1999) e theu (e zhbëri) kufirin politik midis Kosovës dhe Shqipërisë, të vënë nga ish Jugosllavia dhe të mbajtur peng e të forcuar pastaj nga Serbia. Ai e flijoi jetën për Kosovën dhe për lirinë e saj. Me këtë flijim u shndërrua në simbol të njësimit të trojeve shqiptare, të botës shqiptare.
Pikërisht trimëria dhe flijimi i jetës së tij, gjaku i derdhur për lirinë e Kosovës, u bënë frymëzim i një varg poetësh tanë të brezave të ndryshme, të cilët me tekstet e tyre e lartësuan dhe e bënë të pavdekshme figurën e tij.
Flijimi i Agim Ramadanit në Betejën e Koshares (njihej me pseudonimin Katana), është dëshmi e dashurisë së madhe ndaj Kosovës dhe lirisë së saj, i gatshëm të derdhë gjakun për të, siç thuhet në këto vargje të Bedri Gjinajt të shkruara në vitet 1942 – 1943 :
M’u shterrshin syt nëse pushoj
Lirinë tande m’e andrrue,
mallkue qoftë gjaku im
nëse më vrasin pa luftue!
Pra, kjo dashuri, siç thoshte papa Pali VI, me thellësinë dhe madhështinë e saj, shndërrohet në bukuri: “Kaq shumë është madhështia shpirtërore e martirit saqë shndërrohet në bukuri” ose siç përligjet nga ky mendim: “Çdo gjë që është e përshkuar nga dashuria, bëhet (është) e pavdekshme” (në rastin konkret nga dashuria për atdheun).
Natyrisht, vdekjet – flijimet e tilla me shkas dhe kuptimplote e përcaktojnë rrafshin e vlerave, bëhen pjesë e ndërgjegjes kombëtare për të tashmen dhe për të ardhmen; forcohet dhe lartësohet dukuria se fati i individit është i njësuar me fatin e atdheut dhe si i tillë shndërrohet në shenjtëri.
Flijimi i Agim Ramadanit në Koshare të kujton vrasjen e Çerçiz Topullit e Mustafa Qullit, më 14 shtator 1936 në Shkodër dhe fjalët e Atë Anton Harapit, para trupave të pajetë të tyre. Këta dy dëshmorë u bënë simbol i krenarisë shqiptare, duke u radhitur me fatosat e tjerë të Veriut si Dedë Gjo’ Luli me shokë . Për këtë arsye Harapi kërkon betimin e shqiptarëve para këtyre dy trimave dëshmorë që në emër të një Zoti dhe të atdheut të përbashkët, të bashkohen për të mirën e përparimin e Shqipërisë, ta ndihmojnë dhe ta duan njëri tjetrin pa dallim treve e feje: “Por para se të niseni, eni këtu, e mbí këta eshtën, shembllesë ideali, force dhe bashkimi, t’i a shtrîjmë dorën shoqishojt, Toskë e Gegë, muhamedanë e të krishtênë, e me besën e burravet, me besën shqiptare, të lidhemi për t’i a mbajtë Shqiptarit të paprekun nji Zot të vërtetë, nji atdhé të lumtun, për ta bâm Shqipnín e ré, të fortë e të madhnueshme, të denjë për Skanderbén. T’i diftojmë, po, botës, se Shqiptarët janë njimend burra; se mund të jemi Toskë e Gegë, muhamedanë e të krishtênë, e njiheri Shqiptarë të njimendët.”
Flijimi i Agim Ramadanit bashkë me shokë për ta thyer kufirin politik në Koshare, përligj dashurinë ndaj atdheut dhe kombit, si ideali më i lartë i njeriut, që ndërlidhet ngushtë me mendimin e Derek Welcott: “Mendoj se dheu (toka) prej nga je është nëna jote, nëse ia kthen krahët dhe e mallkon, atëherë e mohon dhe e mallkon nënën tënde”.
Liria e një populli rëndom fitohet me veprime të guximshme dhe me flijimin e jetës, me çka fitohet përjetësia në kujtimin e të gjallëve. Kjo të kujton atë që thoshte Gjon Pali II për paradoksin që shprehet në Ungjill: “Ungjilli përmban një paradoks themelor: për ta gjetur jetën, duhet ta humbasësh jetën; për të lindur, duhet të vdesësh; për të shpëtuar, duhet të marrësh mbi supe Kryqin. Kjo është e vërteta themelore e Ungjillit […] ”.
Veprimi i Agim Ramadanit u bë frymëzim për një varg poetësh e poetesh jo vetëm për faktin se nga trupi i tij “si kristal i kulluet rrodhi gjaku shqiptar”, që ra në fushën e betejës për lirinë, po edhe pse ai ishte dhe poet e piktor. Ky fakt bëhet një arsye më shumë që ata t’i kushtojnë një varg poezish këtij dëshmori të atdheut.
Figura e heroit tonë të Koshares dëshmohet në dy rrafshe kryesore: në atë konkret dhe në atë përfytyrues ose, thënë me gjuhën e artit të fjalës, përmes të shprehurit të pandërmjemë dhe të vërtetës artistike. Në rrafshin e parë mbretëron një perceptim më konkret, i përcjellë me shprehje të natyrës pak e shumë kumtuese: Përse marr frymë kaq lirshëm / para portretit tënd o miku im (A. Gjakova, Para portretit të heroit); Dukagjini e kishte marrë nën sqetull për t’ia ruajtur eshtrat (I. Kadriu, Vajtja në vendlindja); U bëre rojë e mburojë në shkabë të flamurit (S. Abdullahu); – O, Zot, edhe foshnjat u përzien me luftën! (P. Buzhala, Si shkruhet një poezi në luftë); ai gjak që mbet Dri i Kuq dhe i vetëm në trupin tonë Dri i pandalshëm i lirisë (S. Rrustemi, Ai çast…); Vjen në frymën e Nënës Tereze / Vjen në Ditën e Flamurit (N. Beqiri, Nuk ka ditëvdekje), ndërsa në rrafshin e dytë, në atë përfytyrues, të shprehurit imagjinativ, që cilësohet me një figurshmëri e metaforikë të pasur e të lartësuar. Në këtë mënyrë figura e tij merr përmasa përtej individuales; shndërrohet në një figurë shumëkuptimore dhe përgjithësuese.
Agim Ramadani cilësohet si agim i agimit të madh; “Ti na buzëqesh me Ag” (S. Rrustemi, Alfabeti i lirisë); “drita thërrmohet në etjen tënde”; Shkretëtira e harrimit t’i lëbyrë bebëzat / e të përplasë shtigjeve të trishtimit (A. N. Berisha, Drita thërrmohet…); Muzat e Rrasës së Zogut ua pastrojnë plagët me lotët e ngrohtë (A. Molliqi, Te rrasa e Zogut e kuqëluar); Udhët kaluan nëpër ballin tonë / Dhe shitët lojën me lak (Nexhat Rexha, Udhët kaluan….); Kohë, në veshje guaske po vjen (Sarë Gjergji, Përgjërim).
Në poezitë e tyre poetët veçojnë një varg çastesh, tiparesh e cilësish të Agimit; ndriçojnë gatishmërinë e tij për t’u flijuar për atdhe, shpalosin botën e brendshme; ndjesitë e fshehta të shpirtit të trimit, të dashuruar në Kosovën dhe në domosdonë e lirimit të saj.
Po më thua mijëra fjalë me hijen tënde
nëpër skutat e ndërgjegjes
shkumojnë me bardhësi
e flasin atë gjuhë me tingujt
që ndezin zjarrin e zemrave
(Agim Gjakova, Para portretit të heroit)
Më bëhet se dhimbje të shoh në sy
si lëmashk që bebëzat i mbulon
dhe shikimi yt plaga ime bëhet
që më ngadalëson hapin dhe mendimin.
(A.N. Berisha, Drita thërrmohet…)
Të lindurit në ndërkohë
vijnë pas aurorave të kuqërremta
që shndritin nga Bebëza Jote
Yti buzagaz
(S. Rrustemi, Alfabeti i lirisë)
në sytë e Agimit u mbytën yje shpresash
ëndrrat u përhodhën si flutura vdekjeje.
Në të ngrysur dita, mbi gur u gjend një epitaf:
(Zejnepe A. Rexhepi, Në ngjyrat…)
Po e mbyll këtë parathënie për poezitë e zgjedhura kushtuar Agim Ramadanit të përfshira në këtë përmbledhje me një pjesë nga romani im “Ferri i lodhur” që si subjekt poetik ka pasojat e Luftës në Kosovë të vitit 1999:
Asnjë vend i huaj nuk të bëhet atdheu yt, sikur e ndëgjova zërin brenda meje.
Nuk të bëhet.
Për këtë ne qëndruam këtu dhe ia falëm jetën, ia ujitëm palcën me gjakun tonë.
Të gjithë nuk mund të vdesin, tha zëri. Ata që vdesin, vdesin për të gjallët, për ata që mbesin. Edhe për ata që lindin më vonë. Ata që vdesin për atdheun e tyre, nuk vdesin vetëm për të dëshmuar vdekjen! Duhet të mbesë dikush që t’i gëzojë frytet e flijimit të tyre. Po të mos ishte kështu ata do të vdisnin për kurrgjësend. Nuk do të ishte askush që ta bënte të pavdekshëm emrin dhe kujtimin e tyre. Ai që vdes për lirinë e vendit dhe për të mirën e njerëzve të vet e di se pas vdekjes mbetet pjesë e kujtimit dhe e jetës të atyre që mbesin .
Prishtinë, prill 2023
ANTON NIKË BERISHA
____________________________
Fusnotat:
1/Shih për këtë “Meshari” i Gjon Buzukut (1555). Botim kritik. Punuar nga Eqrem Çabej. Pjesa e parë. Hyrje dhe transliterim. Universiteti shtetëror i Tiranës. Instituti i historisë dhe i gjuhësisë. Tiranë 1968.
2/Shih studimin tim Gjon Buzuku poeti ynë i parë. Studim. Faik Konica, Prishtinë 2016. Botimi i dytë Pellegrini Editore, Cosenza 2016.
3/Shih studimin tim “Meshari” – vepër e hartuar nga Gjon Buzuku. Fondazione Universitaria “Francesco Solano”. Comet Editore Press. Cosenza 2014. Botimi i dytë “Faik Konica”, Prishtinë 2014.
4/Manastir.
5/Shih Pjetër Budi, Poezi (1618 1621), Parathë¬nia, tejshkrimi, komentet: Rexhep Ismajli, “Rilindja”, Prishtinë 1986, f. 277; shih dhe studimin tim Pjetër Budi poet dhe prozator. Studim. Luigi Pellegrini Editore. Cosenza 2015. Botimi i dytë “Faik Konica”, Prishtinë 2015.
6/Po aty, f. XVIII.
7/Më 9 prill 2019 Sabit Rrustemi e bën publik këtë tekst: Poezia e Bedri Gjinajt, me titull LIRIA, e publikuar diku mes viteve 1942 – 1943, në Tiranë, e që qarkullon nëpër rrjete e nëpër artdashës të shumtë viteve të fundit, nuk i përket krijimtarisë poetike të Agim Ramadanit, asaj që ka mbetur, apo dhe asaj krijimtarie poetike që është publikuar në këto 20 vite. Kjo poezi, e përfolur dhe e bartur andej e këndej , nuk është pjesë e librit me poezi të Agim Ramadanit, “Një jetë tjetër”, redaktuar nga Ali Podrimja. Madje, këto vargje – amanet, nuk gjenden as në Monografinë tri vëllimëshe për Agim Ramadanin, “Agimi i lirisë” 1, 2 e 3, përgatitur nga shkrimtari Ibrahim Kadriu e, ku janë thuaja në tërësi poezitë e mbetura në dorëshkrim të Agim Ramadanit. Agim Ramadani, për të gjallë të tij, në asnjë mënyrë nuk i ka përvetësuar këto vargje. Ka mundësi që krejt dikush tjetër, gjatë përgatitjeve të pllakateve të shumta për Agim Ramadanin, t’ia ketë bashkangjitur si ilustrim këto vargje amanet të Bedri Gjinajt, të cilat si askund tjetër, i përngjajnë betimit dhe veprimtarisë atdhetare të heroit tonë dhe flijimit të tij.
8/PALI VI, Lumturimi i martirëve të Koresë, (6 tetor 1968).
9/ Fjala e atë Anton Harapit u botua në revistën “Hylli i Dritës”, Vj. XII, nr. 9, f. 462 464 me titullin “Dy lotë e nji betim”.
10/Gjon Pali II me Vittorio Messori-n, Të kapërcehet pragu i shpresës. Gjonlekaj Publishing Company, New York, 1998, f. 120.
11/Në këtë zgjedhje nuk janë përfshirë disa poezi ku mbizotëronte kumti i rëndomtë dhe teksti i natyrës retorike.
12/Shih Ferri i lodhur. Roman. “Faik Konica”, Prishtinë 2007, f. 273.
