Tema të cilën e keni përpara, është një pasqyrim i shkurtër i mendimit islam në lidhje me ndalesat dhe lejesat. Siç do ta shihni, ndalesat dhe lejesat janë kategori morale dhe juridike fetare të cilat, në Islam, përcaktohen vetëm nga Ligjvënësi, bile as nga profeti jo.
Shkruan: Dr. Mustafa Bajrami
Fjalët “Hallall” dhe “Haram” të cilat po i dëgjojmë ditë e më shumë, tek ne, ndoshta nga mosdija, ndoshta nga ambiciet e tepruara për të qenë në fokus e nga qëllimi i keq, ato po marrin ngjyrime të gabueshme. Sipas Islamit, nuk duhet të jemi ne ata që ndalojnë apo lejojnë. Kjo e drejtë, në mënyrë ekskluzive i takon vetëm Allahut!
***
Parimet bazë të Islamit mbi hallallin dhe haramin:
a. Në esencë, të gjitha gjërat janë të lejuara;
b. Përcaktimi i hallallit dhe haramit është e drejtë ekskluzive e Zotit;
c. Nuk lejohet lejimi i haramit e as ndalimi i hallallit;
d. Një gjë ndalohet për shkak të dëmit që shkakton ajo gjë;
e. Ajo që shpie në haram, është haram;
f. Prezantimi i haramit si hallall, është haram;
g. Qëllimi nuk e justifikon haramin;
h. Ndalohet mos-largimi nga të dyshimta;
i. Harami është i ndaluar njësoj për secilin; dhe,
j. Nevoja bënë përjashtime.
Çka quajmë hallall dhe çka haram?
Hallall-i nënkupton lejimin e diçkaje që nuk ka restrikcione ndaluese nga Ligjvënësi (Zoti), ndërsa haram është ajo që Ligjvënësi (Zoti) e ka ndaluar rreptësisht. Në mes këtyre dyjave ekziston edhe diçka tjetër që quhet mekruh. Fjala “mekruh” ka kuptimin e asaj që urrehet nga Ligjvënësi, por që është në një shkallë më të ulët se harami. Përsëritja e mekruh-it, sipas dispozitave islame, qon në haram.
Hallalli dhe harami janë dy terme të cilat ndërlidhen me veprimin dhe aktivitetin njerëzor. Si kategori morale dhe juridike që janë, ato ndërlidhen me veprën dhe aktivitetin njerëzorë. Ato ndërlidhen me punën e njeriut. Përtej njerëzores, e moralshmja dhe e drejta nuk kanë kurrfarë kuptimi. E moralshmja dhe e drejta kanë të bëjnë me raportin e njeriut me vetveten, me tjetrin dhe me botën që e rrethon. Siç kemi thënë edhe për historinë, se, ajo fillon me njeriun, edhe e moralshmja dhe e drejta ndërlidhen me te. Qeniet tjera të gjalla sikur edhe e gjithë natyra nuk janë as të moralshme, as të pamoralshme, as të drejta, as të padrejta. Ato i udhëheqë instinkti për jetë dhe ligji i Zotit të cilit i nënshtrohen detyrimisht. Vetëm njeriu, pra, si qenie e vullnetshme, që vepron dhe punën sipas vullnetit të vetë mund të jetë i moralshëm apo i pamoralshëm, i drejtë apo jo i drejtë.
Nisur nga kjo, me të drejtë mund të themi se çdo entitet në natyrë ka qëllimin e vetë, destinacionin kah shkon dhe për çka është krijuar, funksionin për të cilin është krijuar dhe pozitën e vetë në tërësinë e entiteteve tjera. Sipas mësimeve të Islamit, çdo gjë në esencën e vetë është e lejuar, hallall. Principi bazë i pikëpamjes islame mbi jetën është se Zoti asgjë nuk ka krijuar shkel e shko, asgjë nuk e ka lënë keq dhe kurrë të liga nuk ka krijuar. Në këtë botë, asgjë nuk është e tepërt. “Ai (Allahu) është që për juve krijoi gjithçka ka në tokë, pastaj vullnetin e vetë ia drejtoi qiellit dhe i përsosi shtatë qiejt. Ai është i Gjithëdijshmi për çdo gjë”, (el-Bekare, 29); “Dhe për ju nënshtroi gjithë ç’ka në qiej dhe ç‘ka në tokë, njëmend për njerëzit që mendojnë më thellë, në këto ka argumente” ( el-Xhathije, 13).
Meqë të qenurit hallall është substancë e sendeve, harami është përgjigje ndaj keqpërdorimit të mirësive që Zoti i lë emanet njeriut. Harami, pra, është ndalesa e përdorimit të gabueshëm në destinacione të gabueshme të të mirave të Zotit. Në natyrë, çdo gjë është e mirë në vetvete. Natyra funksionon sipas rendit të përkryer të Zotit. Asgjë tjerët e askush tjetër përveç njeriut nuk e ka aftësinë e as fuqinë ta çrregullojë funksionimin e përkryer të këtij rendi. Në fakt, kjo që po themi është domethënia e dialogut të parë të mes engjëjve dhe Zotit. Ato i thanë Atij se njeriu do të bënte turbullira në tokë, do të çrregullonte rendin në natyrë dhe do shkaktojë gjakderdhje. Sipas mësimeve të Islamit, kjo është pasojë e lirisë së vullnetit të njeriut. Si i lirë që është, njeriu është qenia e vetme në natyrë që ka mundësinë e thyerjes së kufijve të rendit dhe ligjshmërive të Zotit që i ka krijuar gjithandej.
Thamë në fillim. Përcaktimi i hallallit dhe haramit është ekskluzivitet i Allahut, jo i neve. Ai është autoriteti absolut që lejon diçka dhe ndalon diçka tjetër (muhal-lil dhe muharr-rrim). Hallall është sendi dhe vepra që i shërben qëllimit të vetë, që i shërben njerëzimit në përgjithësi. Dijetari me nam, Ibn Tejmije thotë se veprat e njeriut janë dy lloje; që kanë të bëjnë kryekëput me rituale (ibadete), dhe që burojnë nga dinamikat e përditshmërive tona. Të parat i përcakton Zoti, të dytat i përzgjedhim ne. Ndërhyrja e Zotit me ligjin mbi haramin bëhet vetëm nëse përzgjedhjet tona bien ndesh me ligjet e Zotit në natyrë.
Sipas Islamit, vargu i harameve është më i shkurtër se vargu i hallallove. Veprat e ndaluara, në krahasim me të lejuarat janë shumë më pak. Përderisa harami përcaktohet me ajete të Kur’anit, ku ajetet mbi ndalesat (haram) janë shumë më pak se ato mbi lejesat (hallall), atëherë, logjikisht i bie se rrethi i harameve është më i ngushtë se rrethi i hallalleve.
Ajo që nuk përmendet në Kur’an as si hallall e as si haram, në bazë të principit të së drejtës islame mbi lejueshmërinë: “el-aslu fi’l-eshjai, el-ibahatu”, llogaritet hallall. Këtë e thotë edhe hadithi i Muhamedit a.s.: “Atë që e lejoi Allahu në Librin e Tij është hallall, e atë që e ndaloi, është haram. E, ndaj asaj që heshti – është mëshirë e Tij (hallall). Pranoni mëshirën e Allahut, ngase Ai asgjë nuk harron”. Apo: “Zoti i ka obliguar farzet, mos i lini ato, ka caktuar kufij, mos i tejkaloni, ka ndaluar gjëra, mos i thyeni, e për disa tjera që ka heshtë, kjo është nga mëshira e Tij, jo nga harresa…” (Dar-i Kutni)
Principi bazë i lejueshmërisë (el-aslu, huve el-ibahatu), nuk ka të bëjë vetëm me gjëra, por edhe me veprat tona, thotë dijetari i njohur Jusuf el-Kardavi. Veprat e njeriut si qenie e vullnetshme, janë produkte e vullnetit të lirë të tij. Këtu, në këtë pikë, besimtarët domosdo duhet të bëjnë ixhtihadin e nevojshëm. Në fakt, Ixhtihad është metoda e nxjerrjes së normave të nevojshme për jetën e njeriut nga principet e përgjithshme dhe të veçanta të fesë islame, ku, rregullimi i jetës së besimtarit bëhet sipas nevojave dhe dinamikave të jetës. E gjithë kjo, natyrisht, duke respektuar strikt principet bazë të fesë islame. Institucioni i ixhtihadit është alfa dhe omega e shpjegimeve të drejta të Islamit nëpër kohë të ndryshme. Sido që të jetë, në bazë të nxjerrjeve të ixhtihadit, sjellja e njeriut duhet të jetë në përputhshmëri edhe me principet bazë të Islamit, edhe me kërkesat dhe nevojat e kohës.
Në të drejtën islame ekziston edhe një princip tjetër shumë i rëndësishëm që është Principi i Interesit të Përgjithshëm (el-mesalih el-mursele, ose, el-maslahatu el-ammetu). Sipas këtij principi, vepra e njeriut duhet të ketë parasysh, para së gjithash, interesin e përgjithshëm. Vetëm ritualet (ibadeti) dhe çështjet e besimit (akaidi) janë të përcaktuara drejtpërdrejtë nga Ligjvënësi. Të tjerat janë rregulla, kondita dhe norma të cilat shoqëria njerëzore duhet t’i sistematizojë sipas nevojave dhe interesit të përgjithshëm. Këtë rregullim dhe këtë sistematizim, sipas Islamit, shoqëria duhet ta bëjë vetëm nëpërmes institucioneve përgjegjëse.
Prandaj, hallalli dhe harami shtrohen si teza pa alternativë në dobi të interesit të njeriut, nga Zoti, por për njeriun. Hallalli në Islam identifikohet me atë që është e dobishme për njerëzimin, ndërsa harami me atë që është e dëmshme për te. Shkenca e Usul-i Fikh-ut si bazë e juridikaturës islame (teshri’) nënvizon se të gjitha rregullat, dispozitat dhe institucionet fetare duhet të kenë për qëllim jetën e njeriut (mekasid). Temat boshte të kësaj juridikature janë, siguria e jetës, liria e besimit, ruajtja e pasurisë, e nderit dhe e dinjitetit njerëzorë. Çdo gjë e krijuar nga Zoti është e motivuar nga dashuria e Tij për njeriun. Zoti kërkon nga njeriu të shërbehet me të mirat në natyrë dhe të ndalohet nga të ligat që eventualisht i bënë. “Thuaj: “Zoti im i ndaloi vetëm të këqijat e turpshme, të dukshme apo të fshehta, ndaloi mëkatin, ndaloi shtypjen e tjetrit pa të drejtë, ndaloi t’i vishni Allahut shok pa pasur kurrfarë argumenti, dhe ndaloi të thoni për Allahun atë që nuk e dini se është e vërtetë” (el-Araf, 33). Së këndejmi, përcaktimi i hallallit dhe haramit nuk mund të lihet në dorën e njeriut që shumë herë udhëhiqet nga epshet e tij, nga interesat e tij, si individ apo si shoqëri. Ndalimin dhe lejimin mund ta bëjë vetëm ai që qëndron mbi interesa personale, mbi epshe, mbi kohën dhe mbi hapësirës. E Ai është Allahu i Madhërishëm. “A mos u kërkon ti atyre ndonjë shpërblim? Po shpërblimi i Zotit për ta është më i miri, sepse Ai është furnizuesi më i mirë” (el-Mu’minun, 72); “O ju që besuat! Mos i ndaloni (mos i bëni haram) të mirat që për ju Allahu i lejoi (i bëri hallall) dhe mos e teproni, se Allahu nuk i do ata që e teprojnë” (el-Maide, 87-88).
Përderisa në fenë krishtere urdhëresat dhe ndalesat shumë herë shkojnë nga poshtë lartë, pra, pasi njeriu të ketë lejuar apo ndaluar diçka, ndalojë apo lejojë Zoti, në Islam, siç thamë edhe më parë, hallalli dhe harami është punë vetëm e Zotit. Ungjilin e Mateut, 18:18 Isa u thotë besimtarëve të vetë, se: “Unë ua them të vërtetën! Çdo gjë që e vendosni në tokë, do të jetë e ndaluar edhe në qiell dhe çdo gjë që lejohet në tokë, do të jetë e lejuar në qiell”, ndërsa në Kuran, në ajetin 59 i sures Junus, Zoti thotë: “Thuaj: “Më thuani, atë që Allahu ju dha si ushqim (të lejuar), e ju nga ai diçka bëtë të ndaluar e diçka të lejuar?!” Thuaj: “A Allahu ju lejoi ju, apo ju shpifët ndaj Allahut?!”
Sikur edhe në të gjitha segmentet e jetës, edhe tek çështja e hallallit dhe haramit Kurani mbështet mesi e artë. Qëllimi kryesor i Kur’anit është baraspesha mes vlerave materiale dhe atyre shpirtërore, mes nevojave të trupit dhe nevojave të shpirtit. Çdo gjë duhet të jetë brenda kufijve për çka është krijuar. Besimtari assesi nuk bënë të jetë vetëm asket e të harxhojë jetën e tij vetëm në ibadete klasike (rituale). Muhamedi a.s. e kishte refuzuar ekstremizmin e çdo lloji. Ai, në një rast, pati reaguar ashpër ndaj një grupi të njerëzve të cilët kishin vendosur të agjëronin për çdo ditë, ndaj një grupi tjetër që vetëm falnin namaz, dhe ndaj një grupi i tretë që kishin thënë se do t’i shkurorëzonin gratë e tyre e do të liroheshin tërësisht nga jeta seksuale. Në këtë rast, ai kishte thënë: “Unë jam ai që më së miri e njoh Zotin dhe më së shumti i frikohem Atij. Megjithatë, unë edhe fali namaz dhe flejë, edhe agjëroj dhe ha edhe martohem. Kush vepron ndryshe nga unë, ai nuk i takon rrugës sime”.
Për fund të shtojmë edhe këtë: Përderisa njeriu në Kur’an zë vendin kyç, dhe, meqë njeriu nuk është në gjendje që përherë ta stopojë veten nga egoizmi dhe nga interesi i tij personal, pra, meqë nuk është në gjendje ta mund Unin e tij, atëherë edhe sekretin e gabimit të parë që e kishte bërë Ademi a.s., duhet kërkuar në vetë njeriun. Sipas Islamit, vullneti i lirë i njeriut është shkaku dhe pasoja e tejkalimit të kufijve të lejuarës (hallall) dhe të thyerjes së kufijve të ndaluarës (haram).
Zoti duhet të jetë Ai që përcakton kufijtë edhe të hallallit edhe të haramit, jo ne.
