Nga Fadil Kajtazi
1. Shkenca shqiptare, toponimin Gjilan, ia atribuon themeluesve të këtij qyteti, familjes feudale shqiptare Gjini në shekullin XVIII, prej kur qyteti, për një kohë të gjatë, është quajtur Gilan, pinjollët e së cilës edhe sot jetojnë në Gjilan dhe në Prishtinë dhe e ruajnë mbiemrin e transformuar në Gjinolli. Kjo shpjegohet mbi transformimin fonetik që është bërë nga ndikimi i osmanishtes, kur Gjinit iu shtua “prapashtesa ‘oglu’, që do të thotë ‘i biri’. Pra nga Gjin+o(g)llu, u përfitua trajta Gjinolli, i cili me anë të metatezës Gjinolli = Gjillon, u përafrua trajta e sotme Gjilan”
(Kadri Halimi, “Trajtime dhe studime etnologjike),
2. Me 1530, udhëpërshkruesi Benedikt Kuripeshiq, gjatë udhëtimit për në Stamboll, kalon nëpër Kosovë. Në rrethin e Gjilanit ai përmend vendbanimet Livoç (Liuotaz), Bresalc (Presa), Ponesh i Epërm (Ober Ponech), Ropotovë (Roboto), Tpoanicë (Topollniza), por Gjilanin dhe përbërjen etnike të popullsisë së kësaj ane e të Kosovës, nuk i përmend.
(Benedikt Kuripešić, “Putopis kroz Bosnu, Serbiju, Bugarsku i Rumeliju”)
3. Gjilani në burimet ndërkombëtare perëndimore përmendët herët në burimet e Vatikanit, në një relacion të vitit 1639, bërë nga argjipeshkvi i Tivarit, Gjergj Bardhi, i cili, me rastin e vizitës së kësaj treve, “Gjatë qëndrimit në Novobërdë, e vizitoi edhe fshatin Gillas, ku i krezmoi 20 persona”, kurse në vitin 1655, argjipeshkvi i Shkupit, Andrea Bogdani, në raportin e vet për Kongregatën e Propagandës, përmend “fshatrat Gillas, Bresalcë dhe Bërnicë (Cërnicë, F. K.) si dhe më 1671, famullitari i Prizrenit, Gërgur Mazrreku, në një relacion dërguar Vatikanit, Gjilanit i referohet “Gillasi”
(Gjini Gasper, “Skopsko prizrenska biskupija kroz stoljeća”).
4. Rreth gati dy shekuj më vonë, Ami Boué (1794-1881), pas tri ekspeditave studimore të ndërmarra në Ballkanin turk, në botimin e tij të 1854, mes të tjerash, përmend Gjilanin dhe i referohet si “Ghilan”. për të cilin thotë se: “Rruga e karrocave kalon përmes Ghilan-it, i cili është një vendbanim prej rreth 1.500 deri 2.000 banorë, kryesisht shqiptarë. Mosbindja e tyre ndaj urdhrave të Sulltan Mahmoudit, u ndëshkua me internim të tyre në Traki dhe Azi”
(Ami Boué, “Recueil d’itinéraires dans la Turquie d’Europe: détails géographiques, topographiques et statistiques sur cet Empire”, Tome premier).
5. Johan fon Han, më 1867, kur bën fjalë për organizimin administrativ të vilajeteve shqiptare të vitit 1843, mes qyteteve të tjera, e përmend edhe Gjilanin, duke iu referuar si “Gilan” (Johan Georg von Han, “Udhëtim nëpër viset e Drinit e të Vardarit).
Është me interes të thuhet që toponimi “Gnjillane”, i përdorur nga serbët, është i vonë dhe se ata qysh herët e kanë përdorur variantin që e kanë përdorur shqiptarët dhe turqit – “Gilan”. Kjo vërtetohet:
1. Nga një letër e konsullit serb në Prishtinë, Stanisllav Simiq, e majit të vitit 1899, që i dërgon Vlladan Gjorgjeviqit. Ai, mes të tjerash, në faqen e dytë të letrës, flet për Gjilanin dhe tri herë i referohet me Gilan: “Nahija e Gilanit (Гиљанcкa) në kohën e sotme u është lënë në mëshirë shqiptarëve të egër, në krye të cilëve janë agallarët nga Gilani (Гиљанa). Çka është në Prishtinë Myftiu Sulejman – pasha, në Pejë Mulla Zeka, në Gilan (Гиљан) është Sahit – aga, keqbërës mbi keqbërësit, para të cilit falen të gjithë, edhe përfaqësuesit e pushteti”.
(Fondi: Arhiv Serbije – Diplomatski Arhiv Saveznog Sekretariata za Inostrane Poslove)
2. Edhe Millan Rakiqi, konsulli i mëvonshëm serb në Prishtinë, gjatë viteve 1905-1911, në letrat e tij zyrtare, dërguar Ministrisë së Punëve të Jashtme, Gjilanit i referohet “Gilan” (Гиљан): “… Këtu po shkon çdo gjë me të vjetrën. Vetëm që mitropoliti po bën sërish rrëmuja në zgjedhje në komuna të reja (zgjedhje në komunat kishtare, F. K.). Në Gilan është gjaku dhe thika për shkak të zgjedhjeve të fundit dhe munde të kemi fikë nga pasoja shumë të këqija. Në Prishtinë zgjedhjet janë të dielën. Duket se do të ketë gjithçka”.
(Миллан Ракић, “Конзуларна писма 1905-1911”).
3. Baranisllav Nushiq në studimin e tij që i bën regjionit të Kosovës në vitin 1902, Gjilanit i referohet si “Gilan” (Гилан).
(Бранислав Нушић, “Косово – опис земље и народа – I Свеска”).
4. Gjithashtu, Dragisha Vasiq në librin “Dy muaj në Sibirin jugosllav”, botuar më 1921, përshkruan një sekuencë ku përmendet ky toponim. Në vitin 1920, në kohën sa ai po udhëtonte me tren nga Beogradi për në Shkup dhe pastaj drejt kufirit me Shqipërinë, në stacionin e Kumanovës takon një serb të rrethit të Gjilanit, Stojko Trajkoviq, i cili pyetjes së Vasiqit se nga jeni, ai i përgjigjet në origjinal, sipas së folmes autoktone të serbëve të Gjilanit: “Nga Parallova, komuna e Parallovës, rrethi i Gilanit”
(Драгиша Васић, “Два месеца у Југословенском Сибиру”).
5. Standardi i të folmes serbe “Gilane” pasqyrohet edhe në një rrëfim për aktivitetin e çetave çetnike në Kosovë, para vitit 1912; kur “gjenerali Bozha Jankoviq porosit që të vendosë lidhjet me udhëheqësit e shqiptarëve të regjionit të Gilanit”. Këtë e rrëfen çetniku Mile Cunara më 1930 dhe tregon për takimet me Idriz Seferin “udhëheqësin e shqiptarëve të Gilanit (Gilanski – Гиљански) dhe të regjionit të Malit të Zi të Shkupit, si dhe me Sali agën nga Gilani (Gilana – Гиљана)”.
(Јужни Преглед, Часопис за науку и културу, “Четнички рад у Старој Сербији и Мацедонији).
Më gjerësisht te libri “Dosja: Ideologjia serbe e gjenocidit” faqe 74 – 80.
